आधिकारिक पोसाक’ बारे
मयलपोसमाथिको समकालीन खेदो अनौठो होइन । सर्वसाधारणले आशा मारिसकेका न्यायमूर्तिहरूको पटकपटकका अन्योलपूर्ण व्याख्यानबाहेक । यहाँ त्यसको शास्त्रीय प्रारूपमाथि मात्रै गइएको छ पनि ।
खार्पा
मयलपोस र सुरुवाल दुवैमा हुन्छ खार्पा । काखीमा र जाँघमा गाँसिने तीनकुने कपडाको नाम हो खार्पा । खार्पा गाँसियो भने चौबन्दी चोलो हुन्छ । गाँसिएन भने भोटो हुन्छ । खार्पा नेपाली टोपीमै पनि हुन्छ । यद्यपि यसको प्रचलित नाम चक्की/चकिया हो, तामाङमा गुङ्ला -माझको) हो । नेपाली पहिरनको यो एक सर्वाङ्ग विशेषता नै हो ।
खार र सुरुवालको फुकाइ अर्थात् ‘राग’ दुवै नकारात्मक शब्द हुन्- जसमा पोसाकबोधक नेवारीको पा जोडिएजस्तो लाग्छ । जस्तो शिरपा । तर खोटाङछेउ बग्ने रावा खोलाको सेरोफेरो पर्छ खार्पा, जहाँ अल्लो र ऊखुको रेसा निकालेर खार्पा बनाइन्थ्यो ।
सन्जाफ
मयलपोसका सबै किनारमा सन्जाफ हुन्छ । सुरुवालको मोहोतामै हुन्छ । टोपी -भादगाउँले छोडेर) मै सन्जाफ हुन्छ । चौबन्दी चोलोको कठालोमै हुन्छ । भादगाउँले टोपीको सिल्क कपडाचाहिँ १५२६ मा बाबरले पानीपतमा तोप भित्र्याएपछि मोहोरीमा पानी नछिरोस् भनेर ढाकिने गरेको बुखाराबाट आयातीत रेशमी कपडा ठानिन्छ । यद्यपि, भाद -बोद) गाउँमा टोपीको धेरै पुरानो प्रचलन थियो किनभने कानेटोपी -तुलसीदास गोस्वामीको जस्तो टोपी) भित्रिएपछि दुई भक्तपुरे स्वदेशी उद्योग धराशयी हुने चिन्ताले धरधरी रोएको प्रसंग छ, जुन टोपी पाल्पाबाट गोरखाको बाटो हुँदै भक्तपुर पुगेको थियो ।
तुना
तन्तु -टिस्यु) बाट तान र तुना शब्द आउँछन् । तुना -लेस) को परम्परागत पश्चिमी गाँठो बटरफ्लाइ -पुतली) हो । हाम्रो ‘श्री’ हो । जो उल्टो बाँधियो भने शत्रुको आक्रमण बेहोर्नुपर्ने र सुल्टो बाँधे विजय र समृद्धि हुने मानिन्छ ।
गणेशचतुर्थीमा चन्द्रदोषबाट जोगिन हरियो सुन्तला देब्रे तुनामा बाँधेर मात्रै बाहिर निस्कने चलन काठमाडौंमा राणाकालसम्म थियो । उत्तरी खोटाङका युवाहरूले तुनामा कुलुम्छी फूल
-प्ल्युरोसपर्मम) उल्लासको प्रदर्शनका रूपमा झुन्ड्याउँछन्, जुन लिम्बु भाषामा सेम्फुङ भनिन्छ र सेच्छेने सेनेहाङ थरको प्रतीक हो । रुम्जाटारका गुरुङहरूमा लालुपाते -पन्सेटिया पल्चेरिमा), खालिङ राईहरूमा पाउडरफुल/दोङ्बाङ पुङ्मे -पि्रमला इयोनान्था) झुन्ड्याउने चलन थियो र छ । पहाडी महिलामा जटामसी/ङोरोकी झुन्ड्याउने चलन थियो र छ ।
तर, शोकको खबर सुन्दा र मलामी जाँदा यही तुना फुकाइन्छ, टोपी फुकाल्नुसँगै ।
दाहिने फेर
मयलपोसको दाहिने फेरले देब्रे फेरलाई छोप्छ । पश्चिममा चाहिँ कोट, कमिज पाइन्ट, टिसर्ट सबैमा पुरुषले दाहिने फेरलाई देब्रेले छोपेर लगाउने व्यवस्था हुन्छ । जापानी किमोनो, कोरियाली चोसुन ओत, चिनियाँ चोङसाम, तिब्बती चुवा, भुटानी घो, बर्मिज कोट, थाइ प|mारा, इन्डोनेसियन बेसकाप, फिलिपिनो बारुन तगालोग, पाकिस्तानी शेरवानी सबैका सबै देब्रे प्रधान हुन्छन् । यो पश्चिमा नवउपनिवेशवादप्रतिको त्वं शरणं गच्छामि हो । पूर्वीय परम्परामा पुरुषका निम्ति यो अशुद्ध पहिरन हो । सुरुमा नेहरुले पनि दाहिने प्रधान अचकन नै लगाएका छन्, १९औं शताब्दीका वर्तमान बंगलादेशीहरूले दाहिने प्रधान कुर्ता नै । दरबारी नेपाली अचकनमा पनि दाहिनेबाट दुई तुना देब्रेतिर जान्छन् ।
जंगबहादुर राणाले श्रेय पाए पनि दाहिने प्रधान मयलपोसमाथि देब्रे प्रधान कोटको पहिरन नै हास्यास्पद र अशुद्ध हो । कोटलाई बख्खुले विस्थापित गर्ने हो भने त्यो सही ठहरिनेछ । पुरुषको देब्रेपट्ट िसिउँदो निकालिन्छ परम्पराले र टोपीको सिउनी पनि देब्रे पारेर नै लगाइन्छ ।
खल्ती न प्वाल
मयलपोसमा प्वाल हुँदैन पश्चिमा लुगाहरूमा जस्तो । छेद -प्वाल) राम्रो मान्दैन परम्पराले । त्रिभुवनकालीन चार पैसाबाहेक चीन, तिब्बत, भारत र अन्यत्र जस्तो प्वाल भएको मुद्रासमेत निकालेन नेपालले । र, खल्ती -खाल्टो) पनि हुँदैन । यसैले, खोकिला तल खल्ती पनि हुँदैन कुर्तामा जस्तो यसको । कुनै बुट्टा -दाग) पनि हुँदैन र स्कटिस ‘टार्टान’ मा जस्तो धर्साहरू पनि हुँदैनन् ।
मयलपोससँग लगाइने पलाञ्चोके जुत्तामा समेत फित्ता हाल्ने प्वालहरू हुँदैनन् । फलामका होइन, बाँसका काँटी हुन्छन् । साबर -रसा युनिकलर) हिमालयको दक्षिण ढालमा पाइने मृग हो । दैलेखी जुत्ता पनि यसैबाट बन्छ । ‘पवित्र’ मृगको र मयलपोससँग रङ मिल्ने भएर पनि यसले मान्यता प्राप्त गर्यो । सार्की शब्द तिब्बतको साँह्राकबाट आएको भन्ने भनाइलाई मान्ने हो भने तिब्बती प्रभाव मान्नुपर्ने हुन्छ ।
भिन्नता एक
मयलपोस, लबेदा र दौरा समानार्थी लाग्छन् । तर, पूर्ण समानार्थी होइनन् । मयलपोस दरबारी, लबेदा काँठप्रचलित र दौरा पहाडी सम्बोधन हो भनेर पुग्दैन । सही लबेदा मुकुन्दसेनका खजान्ची चिन्तामणि भट्टराईको अद्यापि पाल्पामा सुरक्षित पोसाक हो, जुन घुँडाभन्दा तलसम्म आउँछ, धेरै फुकेको पनि हुन्छ । लिबासको रूपान्तरण र बलुचिस्तानमा लोकपि्रय लबेदासँग यो मिल्दैन, जस्तो कि ठानिन्छ ।
मयलपोसका सम्भवतः अन्तिम ‘आदर्श प्रयोक्ता’ त्रिभुवन हुन् । कस्सिएको, मिहिन वस्त्रयुक्त, शंख घोटेको भनेर मात्रै पुग्दैन । मोटो अर्थमा विशिष्ट निर्मित -कस्टम मेड) पनि हो, जसको गाह्रो भाग खोकिला मिलाउनु हो र जो सहज नाप -पि|m साइज) को दौराभन्दा भिन्न देखिन्छ । मयलपोस ‘सेभिल रो सुट’ भनेजस्तै हो ।
व्युत्पत्ति
वजनदार सुनिए पनि सुकलाको अर्थ सुकुलमै सुत्नु हो । रणोद्दीप सिंहको बेलासम्म सतरञ्जा, दरी उति प्रचलित थिएन । सुकुल नै ओछ्याइन्थ्यो दरबारी बैठकमा । तर, मयलपोसको मयल शारीरिक होइन, यो पोसाक रङ्ग्याउने मेहेल -पाइरस पासिया) हो, बियाँले बदामी रङ दिन्छ । नेवारीको छुस्यापासीबाटै प्रजातिबोधक वैज्ञानिक नाम पासी बनेको छ पनि । पासी र पोसमा सम्बन्ध होला ।
भक्तपुरको इथुली फूलबारीमा नवदुर्गा मानेर मयललाई पुजिन्छ । डोटीको मेलौली भगवती वा बैतडीको तल्लो स्वराडस्थित मेहेलसैनी भगवती मयलबाटै स्थापित हुन् । पर्वतराज्यले फागुमा चीरको रूपमा मयलकै हाँगा गाडेर छाता बनाउँथ्यो र अरूले गाडे हमला गरी
तोडिदिन्थ्यो । पृथ्वीनारायण शाहले बीचमा लमजुङ परेकाले तीनछाते चीर मयलकै गाडे । हिजोसम्म दरबारको दक्षिण ढोकाभित्र गाडिने चीर पनि तीनछाते नै हो- मयलको । दसैंको मौलोलाई मूल खम्बाको रूपान्तरण ठानिन्छ अहिले । तर, मौलो मयलकै रूपान्तरण बुझिन्छ ।
त्यसैले, सम्भवतः फागुमा भारदारले पहिरिने पोसाक शोकबोधक पूर्ण सेतोभन्दा हल्का बदामी हुन्थ्यो कुनैबेला । यही कारण जब कमला नदीपारि, महोत्तरीबाट पर, भारतको मधुवनी प्रगन्नामा पनि कोगिटा -गस्सिपियम अबट्युसिफोलियम) को खेती हुन थाल्यो, नखुइलिने बदामी रङ नेपालीहरूमा लोकपि्रय बन्यो । डिल्लीबजारका अम्बरबहादुर केसी सन् १९४४ तिर पाल्पामा कोगिटा -कोम्पटीको रूपान्तरण) खेती भइरहेको सुनेर बोट ल्याउन दौडिए । चक्रपाणि चालिसेले सन् १९२० तिर हनुमाननगर र मोरङमा खेती भइरहेको पाए । सन् १८०३ मा प|mान्सिस हेमिल्टनले नेपालमा ‘रेड्डिस कटन उल’ देखे । जसलाई आजका घर रङ्ग्याउने कामदारको भाषामा ‘नेपाल रेड’ भने हुन्छ । पवित्र गेरु रङजस्तो भएकाले सयपत्रीले देवपूजामा प्रश्रय पाएजस्तै हो यो, जब कि सयपत्री पुष्पविधानमै पर्दैन ।
दौराको कालक्रम
विसं १६८० तिर सिद्धिनरसिंह मल्लले एउटा रेखाचित्रमा तुना बाँधेको पोसाक पहिरेका छन् । अरू अनगिन्ती मल्लकालीन मूर्ति र प्रसंग छोडौं ।
सन् १८०८ तिरको चिन्तामणि भट्टराईको लबेदाको प्रसङ्ग माथि परिसकेको छ । यद्यपि, उनलाई १५७५ तिरको अर्थात् मुकुन्दसेन प्रथमको समकालीन मान्नेहरू पनि छन् ।
इस्वीको छैटौं शताब्दीमा चीनबाट किमोनो जापान पुग्यो । महिलाले पहिरिने किमोनोको बाहुलाको तल्लो पाटोलाई फुरी भनिन्छ । हामी खोकिलाको तल्लो भागलाई फेर भन्छौं । सुनाखरीको रेसालाई भनिने फेरोबाट नेपालीका फरे, फरिया, फर्दा हुन्छन् । यसैबाट आउँछ प|mक । किमोनोको भित्री कठालोको माथिल्लो भागलाई उरारी भनिन्छ । हाम्रा निम्ति यहीँबाट उर -छाती) सुरु हुन्छ । नभन्दै किमोनोको अगाडिको भागको धारलाई दौरा भनिन्छ । र, एउटा नेपाली व्युत्पत्तिले भन्छ द्वि -दुइटा) उरा -छाती) छोप्ने पोसाक । बुझिन्छ, दौरा छैटौं शताब्दीअघि नै नेपालमा रहेछ । त्योभन्दा धेरैअघि नै नेपालबाट कैयन सांस्कृतिक कुरा जापान पुगेको पुष्टि भई नै सकेको छ ।
१५ देखि २० हजार वर्षअघि लेखिएको मानिएको ऋग्वेद र त्यसपछिको अथर्ववेदमा पोसाकबोधक द्रापी शब्द परेको छ जसलाई भाष्यकारहरूले क्लोक -लबेदासरहको) हुन्थ्यो भनेका छन् । द्रापीबाट दौरा भएको तर पी लोप भएको बुझिन्छ । यजुर्वेदमा नेपालसँग मात्रै सम्बन्धित केही तथ्य परेका छन् भन्ने कुरा ‘अमान्य संज्ञा आदिबासी’ शीर्षकको लेखमा परिसकेको छ ।
दर्जी शब्दलाई बृहत् नेपाली शब्दकोषले फारसी मानेको छ । तर, फारसी मानिएका शमशिर -तरबार), समा -बत्ती), मस्कारा -महिलाहरूले परेलामाथि लाउने रङ) सबै संस्कृत मूलका हुन् । त्यसैले, जसले द्रापी सिउँछ, त्यो दर्जी हो । जसरी आवाज दिने -बाजा बजाउने) आउजी, ओदान बनाउने ओड, नाहुरको आन्द्रा प्रशोधन गरेर तारबाजाको तार बनाउने नहर्की, तालबाजाको पाड्को विशेष कुनै बेला बनाउने पार्की, गहत उमालेर ढुंगामाथि खन्याउँदै फोर्ने गहतराज हुन्छ । नभन्दै नेपालमा ‘दौरा सिउन जाने दर्जी, नजाने दमाहा बजाउने दमाइ’ भन्ने उखानै छ ।
भिन्नता दुई
सुरुवाल पनि सलवारको अनुवाद वा रूपान्तरण होइन । सलवार बन्दछ कपडाबोधक सल जसबाट दोसल्ला चौसल्ला पनि बन्छ । सलवार एक्लै आउँदैन, कमिज सलवार बनेर आउँछ र रेशममा धागोले बुट्टा भरेपछि पर्सियन मूलको ‘किमखाब’ बन्छ, प्राचीन युगको किमोनो रेशमकै हो, हाम्रानिम्ति रेशम किरालाई मन पर्ने किम्बु हो । यसैले, कमिज रेशमकै हुन्थ्यो भन्ने जसरी स्पष्ट छ, सलबाटै अंग्रेजीको सिल्क बन्छ ।
सुरुवाल भने आकारबोधक हो, सुराही र सुरुङ भनेजस्तै । यसैले सुरुवाल विदेशी हो भन्ने केही प्रमाण छैन र सलवार कमिज आयो नै भारतमा इरानबाट इस्वीको बाह्रौं शताब्दीमा मात्र । जब कि दौराको छैटां शताब्दीकै प्रसंग माथि परिसकेको छ ।
‘एनाटमी’
कुहिना र नाइटोलाई समानान्तर मानिन्छ । काखीदेखि कुहिनासम्म खोकिला हुन्छ, कुहिना तलबाट कम्मर सुरु हुन्छ । नाइटोमाथि पेट हुन्छ, तल तल्लो पेट हुन्छ । यही कारण भित्री पेटेभोटो छोटो हुन्छ, बाहिरी भोटो केही लामो हुन्छ । खुकुन्डी र खोकिला तल राखिने भएकाले खुकुरी भएको बुझिन्छ किनभने यसको पुरानो नाम फाल्कट देखा पर्छ । यद्यपि, लिम्बु र लेप्चामा दाबे हो ।
मयलपोसमा कठालो, बाहुला -दुई), भित्री फेर, बाहिरी फेर, खोकिला, सन्जाफ, आङ, तुना -आठओटा), कल्ली -पाँचओटा), खार्पा गरी दस अंग हुन्छन् । यद्यपि, हिन्दी शब्द कल्लीको ठेट अंग्रेजी अनुवाद प्लिट हो र नेपाली मुजा हो । यसैले कल्ली भन्नुभन्दा अहिलेलाई त्रिभुज भन्नु ठीक पर्नेछ ।
जुम्लामा दौराको नाम कोच्छ्या पनि हो, सुरुवालको नाम जाङ्लो हो, ठूलो राग भए खोलुवा जाङ्लो हो, पाउलो भनिन्छ जुत्तालाई । नेवारीमा ‘भोट लँ’ ले भोटो लुगा बुझाउँछ । ठूलाकोमा खार्पा हुने र सानाकोमा नहुने मान्यता छ । मगर र गुरुङमा दौरा भनेको भोटोकै पर्यायवाची हो, बरु पेटेभोटोलाई गुरुङमा फत्तु भनिन्छ । थकालीमा दौरा आङीले चिनिन्छ । साम्पाङको दौराबोधक लछुम र याक्खाको लोकी लाङ्सुप्मा केही मिल्न खोज्छन् ।
गादो र कछाड
मयलपोस सुरुवाल सिएर -खुटेर) मात्रै बन्छ । तर, धोतीगम्छालाई सिउनु पर्दैन । पहाडी पहिरन मानिएको गादो र कछाडलाई पनि सिउनु पर्दैन । नसिएका कपडालाई परम्पराले ‘दुःखका बेलामा’ लगाइने ‘एकसरो’ कपडा मान्छ ।
गादो भनेको भाङ्ग्राको रेसाबाट बनेको टुक्रा हो । गदबाट बनेकाले राजाको आसन होस् वा मारवाडीको व्यापारिक आसन गद्दी भनिन्छन् । यसैको कपडा लाउनेलाई हिन्दीमा गोठालोलाई गदरिया -गडरिया) भनिन्छ । जसको लाक्षणिक अर्थ मूर्ख हो नेवारीको गद्दुजस्तै । यसैको भारी बोक्ने गदहा हुन्छ । यसैलाई धुँदा निस्कने मैलो गद्दर र परिस्थिति फोहोर पार्ने गद्दार हुन्छ ।
कछाड भनेको एक किसिमको लंगौटी नै हो । यसैले भारतमा कच्छा भनिएको हो । लामो फेर कहिलेकाहीँ कुमसम्म बेर्न पुग्ने भएकाले जुम्लामा कोच्छ्या भएको हो । यसैले शरीरका अन्य ठाउँमा छाला दर्फरिनुलाई पाछ्नु भनिन्छ, तर तिघ्राको छाला दर्फरिनुलाई काछ लाग्नु भनिन्छ । यही कछाडबाट भुटानको राष्ट्रिय पोसाक घो बन्न पुगेको छ र नै मेचमा बस्दा भित्रका कुरा सबै देखिन्छ । हामीले यही खोजेको हो ? कछाडभित्रको पनि सानो टुक्रा लिङ्गबोधक लंगौटी हुन्छ, यसैबाट हिन्दीको लेहेङ्गा, मुसलमानको लुङ्गी र पश्चिमको पेन्टीबोधक लिङ्गरी आउँछ । लिङ्गरी पश्चिमको पनि राष्ट्रिय पोसाकमा पक्कै पर्दैन ।
राजनीतिक पाटो
२०६३ को परिवर्तनको पूर्वसन्ध्यामा कान्तिपुर दैनिकमा एक लेखोट छापियो- मयलपोस सुरुवाललाई हुनसम्म होच्याएर सुटको वकालत गर्दै । लेखकको पहिचान थियो, दार्जिलिङबाट नेपाल छिरेको, तर सनातन धर्म त्यागिसकेको, गीतकार र सङ्गीतकार पनि । यसबाट के बुझिन्छ भने मयलपोसका ठाउँमा सुट-टाइलाई नेपालको राष्ट्रिय पोसाक बनाउनमा कुनै एउटा धर्म र उसका अनुयायीहरू लागिपरेका छन् किनभने सुटसँगै अनिवार्य रूपमा जस्तो आउने टाइ लगाइन्छ नै क्राइस्टलाई शूलीमा टाँगेको सम्झनामा । भलै तराईकेन्दि्रत पार्टीका नेतृत्ववर्गले धोतीकुर्ताको पनि पहिचान हुनुपर्छ भनेर वा राई लिम्बु मगर आदिले गादो र कछाडको वकालत गर्नुमा एउटा मौलिक निर्दाेषपना अवश्य छ ।
अहिले एसियामा दक्षिण कोरिया, ताइवान, हङकङ, फिलिपिन्स र पूर्वी टिमोरसम्मले पनि आफ्नो सांस्कृतिक पहिचान करिबकरिब गुमाइसकेका छन् । एक दक्षिण कोरियालीको कार्यकालमै संयुक्त राष्ट्रसंघ नेटोको मुख्यालय हुन पुगेको छ । यसले सुडानको विखण्डनमा सबैभन्दा पहिलो खुसी जनाएको छ, उसैले बाबुराम भट्टराईलाई पहिलो सुखद बधाई दिएको छ । हजारौं वर्ष लगाएर एउटा पूर्ण शास्त्रीय विधान प्राप्त गरिसकेको पोसाकको, अज्ञानीहरूलाई अघि लगाई विरोध गराउनु सुनियोजित र दूरगामी षड्यन्त्रको भाग मात्र हो । जसले आफ्नो व्यक्तिगत शालीनता, गौरवशाली पारिवारिक परम्परा र सुसंस्कृत सामाजिक स्थानमा विश्वास गर्छ, उसले मयलपोस लगाउँछ नै । कसैलाई जंगल फर्किन मन लाग्छ भने उसलाई पनि उत्तिकै छुट छ ।
