सिक्किम '' को कथा

केभी राजनले सम्पादन गरेको प्रकाशित पुस्तक 'दी एम्बासडर्स क्लबः दी इन्डियन डिप्लोम्याट एट लार्ज' मा दासले आफ्नो सिक्किम अनुभव लेखेका छन् । प्रस्तुत छ, त्यसको अनुवादित अंश :

 एउटा गुमेको देश '' सिक्किम '' को कथा -बि एस दास। ७ अप्रिल १९७३ को मध्याह्न । म लन्च खाँदै थिएँ । विदेश सचिव केवल सिंहको फोन आयो । उनले मलाई तुरुन्त आउन भने । म हतारहतार फरेन अफिस पुगें । उनले बडो हार्दिकतापूर्वक मेरो स्वागत गरेर भने, 'तपाईंलाई तुरुन्तै सिक्किम सरकारको जिम्मेवारीमा पठाइँदै छ । सिक्किम प्रशासन 'कोल्याप्स' भएको छ र चोग्याल ( सिक्किम का राजा) ले हाम्रो सहयोग खोजेका छन् । त्यहाँका जनता प्रजातान्त्रिक प्रणालीको माग गर्दै सडकमा उत्रेका छन् । तपाईं जतिसक्दो चाँडो पुगेर जिम्मेवारी सम्हाल्नुपर्नेछ । त्यहाँको स्थिति फेरि सामान्य बनाउनुपर्नेछ र जनताको मागलाई ध्यानमा राखेर राजनीतिक समाधान खोज्नुपर्नेछ । यो अलि कठिन 'असाइनमेन्ट' हो । तपाईं त्यो अवस्था सम्हाल्न सक्नुहुन्छ र तपाईंको कूटनीतिक क्षमतामाथि हामीलाई विश्वास छ ।' चिनियाँ प्रतिक्रियाबारे उनले मलाई सचेत हुन पनि भने । भारतीय सेना सतर्क अवस्थामा थियो । उनले सफलताका लागि मलाई शुभकामना दिए । विदेश मन्त्रालयमा एक दिनको बि्रफिङपछि ९ अपि्रलमा म ग्यान्टोक पुगें । मेरो नियुक्तिलाई रेडियो र अखबारहरूले प्रमुख समाचार बनाइसकेका थिए । समाचारमा उनीहरूले ' सिक्किम लाई भारतले लिएको' उल्लेख गरेका थिए । सिलिगुडीबाट एयर फोर्सको हेलिकप्टर चढेर म ग्यान्टोक पुगें । हेलिप्याडको दुवैतर्फ चोग्यालविरोधी प्रदर्शनकारी थिए, जसको नेतृत्व काजी लेन्डुप दोर्जीले गरेका थिए । भारतको राजनीतिक कार्यालयका सुधीर देभारे, सिक्किम का मुख्यसचिव, प्रहरी कमिस्नर र भारतीय सेनाका प्रतिनिधि सबैले मेरो स्वागत गरे । समारोह नै गरी मलाई ड्यासमा बसाइयो । पहिले देवानहरू बस्ने घरमा मेरो बसोबासको प्रबन्ध गरिएको थियो । त्यहाँसम्म म हिँडेरै गएँ । त्यो लामो र थकाइ लाग्ने हिँडाइ थियो । तर, त्यो अनेकन रहस्यहरूले भरिएको रोमाञ्चकारी अनुभव पनि थियो । मेरो लामो करियरमा यसरी स्वागत पाएको यो नै पहिलो अवसर थियो । अर्को दिन मैले चोग्यालसँग भेट्न समय मागें । उनका सचिवले मलाई जानकारी गराए कि उनले आफ्ना ज्योतिषसँग परामर्श गरेपछि शुभअवसर पारेर भेट्नेछन् । भारतीय प्रधानमन्त्रीले सिक्किम सरकार चलाउन मलाई प्रतिनिधिका रूपमा खटाएको भए पनि चोग्याल त्यहाँका शासक थिए र संविधानतः म उनका लागि नियुक्त भएको व्यक्ति थिएँ । उनले अर्को दिन मलाई भेटे, जुन दिन उनका ज्योतिषले शुभदिन ठहर्‍याएका थिए । हाम्रो भेटघाट अप्ठ्यारो र रूखो खालको थियो । कूटनीतिक स्कार्फ आदानप्रदानको सामान्य औपचारिकतापछि चोग्यालले भने, 'मिस्टर दास, कृपया नोट गर्नुहोस्- सिक्किम गोवा होइन, जहाँ तपाईं प्रशासक बन्न आउनुभएको छ । हामी स्वतन्त्र छौं, तपाईंको सेवा मेरो सरकारलाई सहयोग गर्न लिइएको हो । यसमा कुनै असमझदारी नहोस् ।' त्यसपछि उनले दिल्लीले आफूलाई कसरी खराब व्यवहार गर्‍यो र कसरी आफूप्रति अन्याय गरियो भनी गाली गर्न सुरु गरे । काजी लेन्डुप दोर्जीका मानिस कसरी सिक्किम को परिचय ध्वस्त गर्न गुन्डागर्दीमा उत्रिए भनी उनले असन्तुष्टि व्यक्त गरे । उनले मलाई दिल्लीलाई यो बताउन भने कि, 'दिल्लीको असली मित्र सडकमा आतंक र हिंसा मच्चाउँदै हिँड्ने गुन्डाहरू होइनन्, ममात्र हुँ ।' भारतीय सेनाका मानार्थ मेजर जनरल भए पनि यही सेनाले अनादर गर्दा उनी हैरान भएका थिए । भारतीय सेनाले सबै प्रहरी चौकीहरू नियन्त्रणमा लिएको थियो । 'म यो अपमानका लागि भारतीय सेनालाई कहिल्यै माफ गर्न सक्दिनँ,' उनले भने । अन्ततः उनले यो पनि भने, उनी 'प्रशासक' को मेरो पद स्विकार्न सक्दैनन् । मैले कूटनीतिक भाषामा भनें- सायद 'प्रमुख कार्यकारी' भनेर यसको नाम फेर्न सकिएला । चतुर व्यक्ति भए पनि उनले यसमा सूक्ष्म अन्तर बुझेनन् । 'प्रमुख कार्यकारी'ले स्वतः सरकार प्रमुखको पद जनाउँछ, जसले सबै कार्यकारी शक्ति आफूसँग राखेको हुन्छ । यो कुरा विचार नगरेरै उनी यसमा राजी भए । र, मैले यसमा विदेश सचिवको सहमति पाएँ । यसरी प्रशासकको नियुक्ति लिएर गएको म सिक्किम को प्रमुख कार्यकारी भएँ, यसअघि चोग्यालले शासकका रूपमा प्रयोग गरेका सबै शक्तिका साथ सरकारको नेतृत्व गर्न पुगें । न्यायिक शक्तिचाहिँ अझै उनीसँगै थियो, आखिरमा सिक्किम को उच्च न्यायालयपछि अपिल सुन्ने उनी नै थिए । चोग्याललाई भेटेर निस्केपछि म सिधै शंकर बाजपेयीलाई भेट्न इन्डिया हाउस गएँ । बेलायती शासकहरूले २० औं शताब्दीको सुरुतिर बनाएको यो भवन बेलायती शक्तिको प्रतीकजस्तो थियो, जहाँ भुटान र सिक्किम हेर्ने गरी सर क्लाउडे ह्वाइट सन् १९०४ मा पहिलो राजनीतिक अफिसरका रूपमा बसेका थिए । त्यहाँ पिउन बस्दा हामीले स्वतन्त्रता प्राप्तिपछिको सरकारले गरेका गल्तीहरू सच्याउन सक्छौं भन्ने थोरै अनुभव गर्‍यौं । मैले केवल सिंहबाट प्राप्त गरेको निर्देशन के थियो भन्नेबारे शंकर जान्न चाहन्थे । मैले सानो डायरीमा केही प्रमुख बुँदाहरू टिपेको थिएँ । यी कुनै पनि बुँदाहरूले अन्तिम उद्देश्यको संकेत दिएका थिएनन् । इन्दिरा गान्धीको विशेषता के थियो भने, साधारणतया उनी स्वयं कुनै राजनीतिक प्रतिबद्धतामा बाँधिन चाहन्नथिन् । उनको दृष्टिकोणसँग मिल्ने के निष्कर्ष निकाल्ने भन्ने काम उनी आफ्ना निकट सल्लाहकारलाई छाड्थिन् । (इन्दिराको) एउटा निर्देशनमा शंकर र म मुस्कुरायौं, ' सिक्किम ेली जनताको आकांक्षाको हामीले समर्थन गर्नैपर्छ र चोग्याललाई उनीहरूको शोषण गर्न दिनु हुँदैन ।' वास्तवमा भविष्यमा गरिने सबै योजना बनाउने मुख्य निर्देशन यही थियो र श्रीमती गान्धीको सोचाइसँग मिल्ने उत्तर पनि यसैले दिन्थ्यो । 'विलय' भन्ने शब्द कहीं कतै उल्लेख गरिएको थिएन । पर्दापछाडि बसेर हामीलाई नियन्त्रण गर्ने केवल सिंहले पनि यो शब्द कहिल्यै उच्चारण गरेनन् । तर शंकर र मलाई नभनिएका यी कुराहरू थाहा थियो । यसले हामीलाई एकताका लागि सक्षम बनायो र हामीले त्यही प्राप्त गर्‍यौं, जुन हामीले प्राप्त गर्नु थियो । चीन र पाकिस्तानको द्वैषपूर्ण हमला दिल्लीमाथि भयो । अमेरिकालगायत पश्चिमा देशहरूले पनि गम्भीर आलोचना गरे, जसले हामीमाथि ठूलो दबाब उत्पन्न गर्‍यो । रुसी महासंघले संयम अपनाउन आग्रह गरेको थियो, बाँकी सबैले भारत साम्राज्यवादी भएको भन्दै प्रहार गरेका थिए । सिक्किम सँग जोडिएको भुटान सिक्किम लाई मन पराउँदैनथ्यो । यो सब हुँदा ऊ चुपचाप थियो तर पनि उसलाई लागेको थियो कि भुटानलाई अलग पारिएको छ । ७५ प्रतिशत सिक्किम ेली नेपाली मूलका थिए तर नेपालचाहिं भारतको सबभन्दा ठूलो आलोचक थियो । तिब्बत हुँदै आएका चिनियाँहरू नाथुला सीमाको दायाँतर्फ तैनाथ थिए । नाथुला कुनै बेला भित्री तिब्बतमा बेलायती राजनीतिक र आर्थिक प्रभुत्व जमाउने मुख्य नाका थियो । ऐतिहासिक प्रमाणका आधारमा सिक्किम ले तिब्बतमा परेका दुई भूभागमाथि दाबी गरेको थियो । त्यो चीनले ओगटेको थियो । पूरै सिक्किम नै चिनियाँ साम्राज्यको एउटा भाग हो भन्ने चीनको दाबी थियो । सिक्किम सरकारको पतनपछि भारतको राजनीतिक उपस्थिति बढेकोप्रति चीनले चासो राखेको थियो । आफूप्रति अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिक्रिया त्यति साह्रो आलोचनात्मक होला भनेर भारतले पहिले सोचेको थिएन । मुख्य मुद्दाहरू चाँडो सुल्भिmयोस् भन्ने भारत चाहन्थ्यो । जस्तो कि, एक व्यक्ति एक मतका आधारमा ताजा निर्वाचन । विपक्षीको यस्तो मागप्रति चोग्याल अति असहिष्णु थिए । ७५ प्रतिशत नेपाली मतदाता भएको ठाउँमा चुनाव भयो भने आफ्नो नेतृत्वको भुटिया शासनको अन्त्य हुन्छ र आफूले सबै शक्ति गुमाउँछु भन्ने उनलाई थाहा थियो । सिक्किम को अवस्था सामान्य बनाउन, कुनै खास घटनाबिनै यसको प्रशासन चलाउन, अदालतमाथि नियन्त्रण गरिराखेका चोग्याल समर्थकबाट कर्मचारीतन्त्रलाई छुट्कारा दिलाउन दिल्लीले मलाई निर्देशन दिएको थियो । चोग्यालकी अमेरिकी श्रीमती होप कुकको अमेरिकासँग निकट सम्बन्ध थियो, जसले एक सम्प्रभु र स्वतन्त्र देशकी रानीको दाबीलाई समर्थन गर्दै आएको थियो । प्रशासनलाई पुनः सामान्य अवस्थामा ल्याउन र सबै कार्यालयहरूलाई चुस्त बनाउन मलाई खासै समय लागेन । प्रहरीहरू ड्युटीमा फर्के । चोग्याल निर्वाचन गराउन राजी भए पनि एक व्यक्ति एक मतको कुरामा भने मैले उनलाई मनाउन सकिनँ । भारतीय प्रतिनिधिका रूपमा राजनीतिक अधिकारी र उनको प्रमुख कार्यकारीका हिसाबले हामीले बदलिएको यो समयमा सम्झौतामा आउन उनलाई सुझायौं । अन्ततः ८ मे १९७३ मा चोग्याल र काजी लेन्डुप दोर्जीबीच सम्झौता भयो । चोग्यालको वंश जारी राख्ने र अन्य सबै जातिलाई न्याय दिने भारतले सुनिश्चितता दियो । मैले काम थालेको एक महिनामा भएको यो सम्झौताले चोग्यालको भाग्य निर्धारण गर्‍यो ।

Part 2.

वरिष्ठ आईएएस अधिकारी आरएन सेन गुप्तालाई निर्वाचन आयुक्त बनाइयो । उनी र मेरा तीनजना डेपुटीहरू केएम लाल, डी मानवलन र जेएन सन्याल बसेर मतदाता सूची संशोधन गरे र निर्वाचनको मिति घोषणा भयो । कर्मचारीतन्त्रको शीर्षतहका अधिकांश चोग्यालका बफादार मानिस हुन् भन्ने थाहा पाएर पनि मैले तिनलाई नचलाउने निर्णय गरें । दरबारका मुख्य सबै खेलाडीलाई हटाउन दिल्लीको ठूलो दबाब थियो । मैले यो मुद्दालाई खासै ठूलो रूपमा लिइनँ र केवललाई आश्वस्त बनाए कि ती सबैलाई म सफलतापूर्वक सम्हाल्न सक्छु । सिक्किम ेलीको मनोविज्ञान बुझेकोले मैले त्यसो भन्न सकेको थिएँ । मैले चोग्यालका सुरक्षा प्रमुख कर्मा तोप्देनलाई समेत जोगाइदिएँ र उनलाई कोलकाताको सिक्किम टे्रडिङ कर्पोरेसनमा पठाइदिएँ । पछि उनी मंगोलियाका लागि भारतीय राजदूतसम्म भए । ८ मेको सम्झौता लागू भएपछि र धेरै कुराहरू व्यवस्थित गर्न थालेपछि अन्तर्राष्ट्रिय आलोचना मत्थर भएर गयो । रानी भएर बस्ने महत्त्वाकांक्षा पालेकी होप कुकले पनि महसुस गरिन् कि उनी चोग्यालकी श्रीमतीभन्दा बढी केही थिइनन् । उनले सिक्किम छोड्ने निर्णय गरिन् । चोग्यालले यस्तो कठिन समयमा उनको साथ आवश्यक भएको भन्दै उनलाई मनाउन खोजे, तर उनले मानिनन् । १४ अगस्त १९७३ मा उनी गइन् । उनका अन्तिम शब्दहरू थिए, 'मिस्टर दास, कृपया मेरो श्रीमान्को हेरविचार गरिदिनुहोस् । निर्वाह गर्न मसँग अब कुनै भूमिका छैन ।' होप कुक धेरैका लागि एउटा पहेली थिइन् । केही उनलाई सीआईए एजेन्ट भन्थे । सत्य के थियो कसैलाई थाहा थिएन । तर चोग्यालको भारतविरोधी छवि निर्माण गर्नमा उनी प्रमुख थिइन् । उनले स्कुलका पाठ्यपुस्तक परिवर्तन गरी कथा र कार्टुनका माध्यमबाट भारतविरोधी रूप देखाइन् । केही ब्युरोक्र्याट्स र युवाहरूलाई संगठित गरिन् । तिनले विदेशबाट आउनेहरूलाई सम्पर्क गर्थे र सिक्किम स्वतन्त्र देश हो र भारतले यसको परिचय समाप्त पारिरहेको छ भनेर प्रचार गर्थे । उनी विदेशीहरूसँग भारतको मजाक उडाउँथिन् । उनी भारतविरोधी तत्त्वहरूको सम्पर्कमा थिइन् भनेर आशंका गरिएको थियो । नरम मिजासकी शाही दुलही र रिसका बेला जसलाई पनि जे पनि भन्न सक्ने उनको दुइटा रूप थिए । चोग्यालको धेरै पिउने बानीले उनलाई क्रुद्ध बनाउँथ्यो र ती दुईको झगडा परिवार र नजिकका साथीभाइका लागि नौलो थिएन । तर भारतले सिक्किम माथि हस्तक्षेप गरेर लिएपछि उनले लडाइँ हारेको अनुभव गरिन् र बुद्धिमत्तापूर्वक सिक्किम छाडिन् । एक व्यक्ति एक मतको सिद्धान्तमा आधारित भएर ताजा निर्वाचनको तयारी सुरु भयो । यही कुरालाई ध्यानमा राखेर मतदाता नामावली फाइनल भयो । चुनावअघि चोग्याल दक्षिण सिक्किम को भ्रमणमा जान चाहेका थिए, जहाँ नेपाली मूलका बासिन्दाको बाहुल्य थियो । त्यो क्षेत्रको वातावरण उनका लागि बडो प्रतिकूल थियो र मैले उनलाई यस्तो भ्रमणमा नजान सुझाएको थिएँ । तर उनले मानेनन् । उनले मलाई पनि सँगै लैजान चाहे । उनी देखाउन चाहन्थे कि शासक उनी हुन् र म दिल्लीको प्रतीक हुँ, उनको प्रमुख कार्यकारी, जो उनको अधीनमा छ । गुम्बाहरूको प्रमुखसमेत भएका नाताले उनले त्यो क्षेत्रका गुम्बाहरूबाट भ्रमण सुरु गरे । पहिलेका भ्रमणहरूमा लामाहरू सडकमा उनको स्वागतार्थ लाइन लागेर उभिएका हुन्थे । यसपटक ती अनुपस्थित थिए । छुट्टै पूजाको समारोह आयोजना गर्दा उनले थाहा पाए कि गुम्बामै उनले पकड गुमाइसकेका छन् । यो ठूलो झट्का थियो । तर यसभन्दा पनि खराब त अझै हुन बाँकी थियो । उनले आफूविरुद्ध अपमानजनक नाराहरू सुने, आफ्ना तस्बिरमा जुत्ताका माला लगाइदिएका देखे र भीडले आफूलाई धम्क्याएको सुने । एउटा शासकका रूपमा उनले आफ्नो चमक गुमाएका थिए । उनका आँखामा आँसु भरियो । मेरो हात समातेर उनले भने, 'आफ्ना जनताका लागि मैले धेरै गरें र अहिले यसरी मेरो अपमान गरिँदै छ । किन ?' मसँग जवाफ थिएन । कुल जनसंख्याको जम्मा १४ प्रतिशत भुटियाहरू थिए । तर कृत्रिम तरिकाले बनाइएको समानुपातिक प्रतिनिधित्वको आडमा शक्तिको दुरुपयोग भएको थियो । म आफैंले गहिरो दुःख अनुभव गरें । शान्ति र कल्पनातीत सुन्दरताले भरिपूर्ण एउटा सानो हिमाली अधिराज्य षड्यन्त्र र शोषणको केन्द्र बनेको थियो । कुनै पनि हिंसा अथवा समस्याबिना निर्वाचन सम्पन्न भयो । चोग्यालले समर्थन गरेको नेसनलिस्ट पार्टीले ३२ मध्ये जम्मा एक सिट जित्यो । यो पार्टीमा अधिकांश भुटियाहरूमात्र थिए । नवगठित संसद्का सदस्यलाई शपथग्रहणका लागि भनियो । उनीहरूले चोग्यालको नाममा शपथ खान अस्वीकार गरे । त्यसैले चोग्यालका ठाउँमा 'भगवान्' को नाम राखियो । त्यसपछि उनीहरूले चोग्यालले संसद्मा सम्बोधन गर्ने चलनलाई पनि मानेनन् । धेरै मनाएपछि उनीहरू चोग्यालको उद्घाटन भाषण मलाई पढ्न दिन राजी भए । त्यो भाषणमा चोग्यालले सिक्किम को अलग राजनीतिक र सांस्कृतिक परिचयको व्याख्या गरेका थिए । ८ मेको सम्झौताका आधारमा बनेको नयाँ संविधानअनुसार मैले सभामुखको नाताले संसद्को अध्यक्षतामात्र गर्नुपरेको थिएन, सिक्किम को मन्त्रिपरिषद्को अध्यक्षता पनि मैले नै गर्नुपरेको थियो । त्यो परिषद्को नेतृत्व काजी लेन्डुप दोर्जीले गरेका थिए, तर नयाँ व्यवस्थाअनुसार मुख्यमन्त्री पदको व्यवस्था गरिएको थिएन । त्यसो हुनाले मुख्यमन्त्रीको भूमिकामा पनि म नै थिएँ । नयाँ व्यवस्थाका निम्ति मस्यौदा गरिएको अन्तरिम संविधान एकदमै विरोधाभासपूर्ण थियो । म मन्त्रिपरिषद्को अध्यक्ष थिएँ, सभामुख थिएँ र कार्यकारी प्रमुखसमेत थिएँ । मैले चाहेमा सभासदलाई फिर्ता बोलाउन पनि सक्थें । चाँडै सिक्किम कंग्रेसका केही नेताहरूले नवनिर्वाचित राष्ट्रिय संसद्का लागि मुख्यमन्त्री र सभामुखको पद चाहियो भनेर कानेखुसी गर्न थाले । चोग्याल समर्थक भन्न थालेका थिए कि प्रधानमन्त्रीको पद नराखे सिक्किम को अलग पहिचान हराउँछ । चोग्यालविरोधी आन्दोलन सुरु हुनुअघि चोग्यालले शिडलोन (प्रधानमन्त्रीजस्तै) नियुक्त गरेका थिए । वरिष्ठ आईएफएस अधिकारी आईएस चोपडाले यो पद लिएका थिए तर उनी अन्तिमसम्म बस्न सकेनन् । दिल्लीले पनि उनलाई शिडलोनका रूपमा मान्यता दिन अस्वीकार गर्‍यो । पहिलो चरणमा हारेकाले चोग्यालले नयाँ सरकारमा शक्ति र पद चाहनेहरूलाई भड्काउन सक्थे । यता मलाई पनि काजी लेन्डुप दोर्जीको प्रमुख भएर मन्त्रिपरिषद् अध्यक्ष बन्न अप्ठ्यारो लागिरहेथ्यो । सरकारका वास्तविक नेता दोर्जी थिए । त्यतिबेलै काजी लेन्डुप दोर्जीले भारतसँग सन् १९४७ देखि मागिएको 'घनिष्ठ राजनीतिक र आर्थिक गठजोड' बिना अहिले उनको पार्टीले प्राप्त गरेको उपलब्धि गुमाउन सकिन्छ भन्ने महसुस गरे । काजी आशंकित थिए र साँच्चै सही पनि थिए । चोग्याल र नेसनलिस्ट पार्टीले सिक्किम को शासनमा साँच्चिकै कठिन समस्याहरू सिर्जना गरे । त्यसपछि काजी र उनका वरिष्ठ अधिकारीहरूले भारतसँग गठजोडका लागि प्रस्ताव गरे । त्यसमा भारतीय राज्यले पाउने अधिकार र सेवा पाउनुपर्ने उल्लेख थियो । भारत सरकारले सन् १९४७ मा भएको गल्ती सुधार्दै यो लिखित अनुरोधलाई स्वीकार गर्‍यो । भारतलाई यस्तो प्रस्ताव गर्नुअघि संसद्बाट संकल्प पास गर्नुपर्ने प्रावधान राखिएको थियो । यो संकल्प सिक्किम एकीकरणको दिशामा इन्दिरा गान्धीको संकल्पको एक कदम थियो ।

Part 3..

चोग्यालले यसको निहितार्थ बुझे । उनले यस विषयमा मसँग छलफल गरे । जब म उनको प्रमुख कार्यकारी थिएँ, सरकार प्रमुख र सभामुख पनि थिएँ, त्यसैले उनले यसको विरोधको साधन मलाई बनाउन चाहेका थिए । उनले यस्तो प्रस्तावको वैधतामाथि प्रश्न उठाउन प्रमुख व्यक्तिहरू र महिला वकिल मित्रसँग परामर्श गर्दै थिए । मैले उनलाई उनको विरोधको अर्थ के हुन्छ भन्नेबारे स्पष्टसँग बताइदिएँ । एक स्वतन्त्र राज्यको रूपमा सिक्किम को कुनै कानुनी हैसियत थिएन । मैले उनलाई यो सम्झना गराइदिएँ कि उनी भारतका अरू राजा-रजौटाहरूकै समान हैसियतमा थिए, भारतीय सेनाका मानार्थ मेजर जनरल थिए र उनी सदैव बृहत् भारतीय राजनीतिक प्रणालीका अंग थिए । साथै एक व्यक्ति एक मतका आधारमा चुनिएको राष्ट्रिय संसद्लाई यसप्रकारको संकल्प पारित गर्ने अधिकार हुन्छ । मैले उनलाई आफ्नै हैसियतप्रति पनि सावधान बनाएँ । ८ मेको सम्झौताले उनलाई संवैधानिक प्रमुख बनाएको थियो र भारतले उनका वंशजलाई पनि यो हैसियत दिने आश्वस्त पारेको थियो । मैले उनलाई यो पद जोगाइराख्न पनि सुझाएँ । किनभने सिक्किम एक स्वतन्त्र देश कहिल्यै बन्न सक्दैन, किनभने बेलायती पालामा समेत यो भारतद्वारा संरक्षित थियो । सिक्किम को आफ्नै हितका लागि, यसको शान्ति र समृद्धिका लागि सिक्किम कंग्रेसले माग गरेअनुसारको भारतसँगको निकट सम्बन्ध नै सही उपाय हो । सिक्किम को सांस्कृतिक परिचयको सधैं संरक्षण गरिनेछ र चोग्याल वंशको पनि । उनले मेरो कुरा सुने तर कुनै प्रतिक्रिया दिएनन् । तर जब उनले १९७४ जुलाईमा सिक्किम को भारतीय प्रणालीभित्र रहेर भारतसँगको निकट राजनीतिक र आर्थिक सम्बन्धको महत्त्व बुझेर सहयोगका लागि मलाई भेटे, त्यतिबेला निकै ढिला भइसकेको थियो । संसद्मा एकजनाको विरोधबाहेक सजिलै संकल्प प्रस्ताव पारित भयो । सिक्किम भारतको एउटा सहयोगी राज्य बन्यो । काजी लेन्डुप दोर्जी मुख्यमन्त्री बने । सभामुख पनि नियुक्त गरिए । अन्ततः १९७५ मा सिक्किम भारतमा विलय भएपछि मेरो पदलाई पुनःसंरचना गरी गभर्नर बनाइयो । मेरा उत्तराधिकारीका रूपमा आएका बीबी लाल त्यहाँका गभर्नर बने । सुरुमा सहयोगी राज्य बनेर पछि भारतमा सिक्किम को विलय हुनु चोग्यालले सन् १९७५ मा नेपाल गएका बेला लिएको गलत सल्लाहको परिणाम हो । नेपालका राजाको राज्याभिषेकमा भाग लिन गएका बेला उनले चिनियाँहरूलाई भेटेका र त्यतिबेला गरेका केही गम्भीर राजनीतिक टिप्पणीले ग्यान्टोकको सरकार र भारत दुवैसँग उनको असमझदारी बढायो । त्यसैले सिक्किम कंग्रेसले चोग्याल हटाउन र भारतमा गाभिन माग गर्‍यो । यसका लागि जनमतसंग्रह गरियो र त्यसमा निकै अन्तरले हारेपछि चोग्याल अन्तिमपटक पराजित भए, आफ्नै अधिराज्य गुमाए । थोन्डुप नामग्याल (चोग्याल) धेरै हिसाबले अद्वितीय व्यक्तित्व थिए । सिक्किम को अलग पहिचान रहेको देखाउन उनी कहिल्यै हिच्किचाएनन् । आफ्नो राज्य गुमाउने प्रतिकूल अवस्थामा पनि उनले आफ्नो मर्यादाविपरीत कुनै सम्झौता गरेनन् । दूरदृष्टि नभएका भनेर उनलाई भन्न सकिन्छ तर एक अलग देशका रूपमा सिक्किम को आफ्नो संकल्पलाई उनले कहिल्यै डगमगाउन दिएनन् । एकपटकचाहिँ उनले आफ्नो हार स्वीकार गरे र आत्महत्या प्रयाससमेत गरे । उनले आफ्ना उत्तराधिकारी, जेठा छोरालाई दुर्घटनामा गुमाए । होप कुक उनलाई छाडेर दुई सन्तान लिई अमेरिका फर्किसकेकी थिइन् । यो सबै सहन निकै गाह्रो थियो । बम्बईमा १९७९ मा उनी मलाई भेट्न आएका थिए । भने, 'मिस्टर दास, मैले तपाईंको सल्लाह सुनेको भए हुने रहेछ ।' उनी उपचारका लागि अमेरिका गएका थिए, कहिल्यै फर्केनन् । क्यान्सरले बिते । सिक्किम को कथा तीनजना महिला इन्दिरा गान्धी, होप कुक र काजी लेन्डुप दोर्जीकी बेल्जियन श्रीमतीको प्रतिष्ठाको लडाइँसँग पनि जोडिएको छ । प्रधानमन्त्रीकी श्रीमती हुन् उनले काजीसँग बिहे गरेकी थिइन् । काजी फगत् मोहरामात्र थिए, उनलाई आफ्नो महत्त्वाकांक्षाका लागि प्रयोग गर्ने कजिनी नै थिइन् । काजीलाई भेट्नुअघि उनी टर्कीका कमाल अतातुर्क र चीनका चाउ एनलाईसँग पनि नजिक थिइन् भनेर उनी आफैं सुनाउँथिन् । उनले नेपाली नरबहादुर (खतिवडा) लाई छोरा बनाएर आन्दोलनमा उतारेकी थिइन् । चोग्याल र होप कुक यिनलाई घृणा गर्थे । अमेरिकी र बेल्जियन महिलाहरूले विध्वंसात्मक भूमिका निर्वाह गरे । सिक्किम ेली राजनीतिका मुख्य खेलाडी चोग्याल र काजीलाई आफ्नो महत्त्वाकांक्षाका लागि आफूअनुकूल प्रयोग गरे । सिक्किम को पहिचान कायमै राख्ने भन्ने ठूलो मुद्दालाई प्रजातान्त्रिक प्रक्रियाबाट सानो बनाउँदै जानुपर्नेमा उनीहरूका गलत कामका कारण आफ्नै संरक्षकको पतन निम्त्याए । यो जसरी भयो, त्यो दुःखद कुरा हो । ८ मेको सम्झौता भारतसँग सिक्किम को विलयको दिगो प्रक्रिया हुन सक्थ्यो । खासमा हामीले सिक्किम भारतमा त्यसरी नै मिलाउन चाहेका थियौं, जसरी अरू राज्यलाई मिलाइएको थियो । सिक्किम को नयाँ परिचयको योजनाकार इन्दिरा गान्धी थिइन् । अति भावुक हुनाका बाबजुद उनले निर्णय प्रक्रियामा कुनै भावुकता देखाइनन् । आफ्नो लक्ष्य प्राप्तिका लागि उनी निर्दयी बन्न सक्थिन् । उनीजस्तो अर्को कोही हुन सक्दैन । सिक्किम भारतको भाग हो भन्ने स्वीकार गरी चीनले नाथुलामा भारत-चीनको व्यापार नाका खुला गर्नु पनि भारतले चालेको कदमको परिणाम नै हो । भुटानलाई उसको संयुक्त राष्ट्रसंघीय सदस्यता 'स्पोन्सर' गर्न इन्दिरा गान्धी आफैं गइन् । चीनले भुटान र सिक्किम लाई आफ्नो हातका दुई औंला भनेर देखाइरहेका बेला ती दुवैले चीनको आधिपत्य-दाबीबाट छुट्कारा पाए । यो मेरो सौभाग्य हो कि यो दुवै मुद्दामा मैले मुख्य भूमिका निर्वाह गर्न पाएँ । नेपाल, भुटान र सिक्किम को हिमालय शृंखला भारतीय सुरक्षाका बाह्य परिधि हुन् भन्ने मान्यता त्यसैकारण स्थापित भयो, जसलाई चीनलगायत विश्व समुदायले मान्यता दिएको छ । 

==================================================

==================================================

सिक्किम विलयमा महत्वपूर्ण भूमिका निभाउने भारतको बीएस दाससित बीबीस-ले लिएको अन्तरवार्ता 

वो 30 मिनट, जब सिक्किम बना भारत का अंग

छह अप्रैल, 1975 की सुबह सिक्किम के चोग्याल को अपने राजमहल के गेट के बाहर भारतीय सैनिकों के ट्रकों की आवाज़ सुनाई दी.

वह दौड़ कर खिड़की के पास पहुंचे. उनके राजमहल को चारों तरफ़ से भारतीय सैनिकों ने घेर रखा था. तभी मशीनगन चलने की आवाज़ गूंजी और राजमहल के गेट पर तैनात बसंत कुमार चेत्री, गोली खा कर नीचे गिरे. वहां मौजूद 5,000 भारतीय सैनिकों को राजमहल के 243 गार्डों को काबू करने में 30 मिनट का भी समय नहीं लगा.उस दिन 12 बज कर 45 मिनट तक सिक्किम का आज़ाद देश का दर्जा ख़त्म हो चुका था. चोग्याल ने हैम रेडियो पर इसकी सूचना पूरी दुनिया को दी और इंग्लैंड के एक गांव में एक रिटायर्ड डॉक्टर और जापान और स्वीडन के दो अन्य लोगों ने उनका ये आपात संदेश सुना.

इसके बाद चोग्याल को उनके महल में ही नज़रबंद कर दिया गया.

दिल्ली के नगरपालिका आयुक्त बीएस दास दिन का भोजन कर रहे थे कि उनके पास विदेश सचिव केवल सिंह का फ़ोन आया कि वह उनसे मिलने तुरंत चले आएं.

तारीख थी 7 अप्रैल, 1973. जैसे ही दास विदेश मंत्रालय पहुंचे, केवल सिंह ने गर्मजोशी से उनका स्वागत करते हुए कहा, "आपको सिक्किम सरकार की ज़िम्मेदारी लेने के लिए तुरंत गंगटोक भेजा जा रहा है. आप के पास तैयारी के लिए सिर्फ़ 24घंटे हैं." जब दास अगले दिन सिलीगुड़ी से हैलीकॉप्टर से गंगटोक पहुंचे तो वहां उनके स्वागत के लिए चोग्याल के विरोधी काज़ी लेनडुप दोरजी, सिक्किम के मुख्य सचिव, पुलिस आयुक्त और भारतीय सेना के प्रतिनिधि मौजूद थे.दास को जुलूस की शक्ल में पैदल ही उनके निवास स्थान ले जाया गया. अगले दिन जब उन्होंने चोग्याल से मिलने का समय मांगा तो उन्होंने बहाना बनाया कि वह अपने ज्योतिषियों से सलाह कर ही मिलने का समय दे पाएंगे.दास कहते हैं कि, "यह तो एक बहाना था. दरअसल वह यह दिखाना चाहते थे कि वह मुझे या मेरे ओहदे को मान्यता नहीं देते."

सिक्किम गोवा नहीं है

अगले दिन चोग्याल ने दास को बुलाया, लेकिन ये बैठक बहुत कटुतापूर्ण माहौल में शुरू हुई. चोग्याल का पहला वाक्य था, "मिस्टर दास इस मुग़ालते में न रहिएगा कि सिक्किम, गोवा है."उनकी पूरी कोशिश थी कि उन्हें भी भूटान जैसा दर्जा दिया जाए, "हम एक स्वतंत्र, प्रभुसत्ता पन्न देश हैं. आपको हमारे संविधान के अंतर्गत काम करना होगा. भारत ने आपकी सेवाएं मेरी सरकार को दी हैं. इस बारे में कोई ग़लतफ़हमी नहीं रहनी चाहिए. कभी कोशिश मत करिएगा हमें दबाने की."

अगले दिन बीएस दास जब वहां तैनात अपने दोस्त शंकर बाजपेई से मिलने इंडिया हाउस पहुंचे तो उनका पहला सवाल था कि वह केवल सिंह से उनके लिए क्या निर्देश ले कर आए हैं.दास याद करते हैं, "मेरे पास कोई साफ़ निर्देश नहीं थे सिवाए इसके कि सिक्किम के लोगों की आकांक्षाओं को पूरा करने में हम उनकी मदद करें. हमेशा की तरह इंदिरा गांधी ने कोई औपचारिक राजनीतिक वादा नहीं किया था. विलय शब्द का तो कभी इस्तेमाल ही नहीं किया गया."

उनके अनुसार, "यहां तक कि हमारा संचालन कर रहे केवल सिंह ने निजी बातचीत में भी इस शब्द का प्रयोग कभी नहीं किया था. लेकिन बिना कहे ही मुझे और शंकर बाजपेई दोनों को पता था कि हमें क्या करना है."

1962 का चीन युद्ध

वरिष्ठ पत्रकार इंदर मल्होत्रा

मशहूर राजनीतिक विश्लेषक इंदर मल्होत्रा मानते हैं कि सिक्किम को भारत में शामिल किए जाने की सोच 1962 में भारत चीन युद्ध के बाद शुरू हुई.सामरिक विशेषज्ञों ने महसूस किया कि चीन की चुंबी घाटी के पास भारत की सिर्फ़ 21 मील की गर्दन है जिसे ‘सिलीगुड़ी नेक’ कहते हैं.वह चाहें तो एक झटके में उस गर्दन को अलग कर उत्तरी भारत में घुस सकते हैं. चुंबी घाटी के साथ ही लगा है सिक्किम.वहाँ के चोग्याल ने एक अमरीकी लड़की होप कुक से शादी की. उन्होंने उन्हें उकसाना शुरू किया और चोग्याल को लगा कि अगर वह सिक्किम को पूरी तरह से आज़ाद कराने की मांग करेंगे तो अमरीका उनका समर्थन करेगा. भारत यह स्वीकार नहीं कर सकता था.

अमरीकी पत्नी ने चोग्याल का साथ छोड़ा

चोग्याल की अमरीकी पत्नी होप कुक का पूरा व्यक्तित्व रहस्यमयी था.चोग्याल को भारत के ख़िलाफ़ भड़काने में उनकी बड़ी भूमिका थी. उन्होंने स्कूलों की पाठ्य-पुस्तकें बदल दीं. युवा अफ़सरों को बुला कर हर हफ़्ते वह बैठक करती थीं.जब वह चोग्याल की रानी की भूमिका निभातीं तो सिक्किम के कपड़े पहन कर बहुत विनम्रता से धीमे-धीमे फुसफुसा कर बोला करतीं, लेकिन दूसरी तरफ़ जब वह नाराज़ हो जातीं तो आपे से बाहर हो जातीं.चोग्याल की ज़रूरत से ज़्यादा शराब पीने की आदत उन्हें बहुत तंग करती और दोनों में महाभारत शुरू हो जाता. एक बार चोग्याल उनसे इतने नाराज़ हुए कि उन्होंने उनका रिकॉर्ड प्लेयर राजमहल की खिड़की से बाहर फेंक दिया.

अंतत: होप कुक ने सिक्किम छोड़ कर अमरीका वापस जाने का फ़ैसला किया. चोग्याल ने उनसे अनुरोध भी किया कि इस मुश्किल समय में वह उनके साथ रहें लेकिन उन्होंने उनकी बात मानने से इंकार कर दिया.दास उन्हें छोड़ने गए. उनके आखिरी शब्द थे, "मिस्टर दास, मेरे पति का ख़्याल रखिएगा. अब मेरी यहां कोई भूमिका नहीं है."दास बताते हैं कि उन्हें ये कहते हुए बहुत शर्म महसूस हो रही है कि तब तक उन्हें पता चल चुका था कि होप ने शाही महल की कई बहुमूल्य कलाकृतियाँ और पेंटिंग्स चोरी-छिपे अमरीका पहुंचा दी थीं.

सिर्फ़ एक सीट

चोग्याल के साथ सत्यजीत रे जिन्होंने सिक्किम के बारे में एक डॉक्यूमेंट्री बनाई थी.

दास कहते हैं कि चोग्याल ने 8 मई के समझौते पर दस्तख़त करने के बाद भी कभी दिल से इस स्वीकार नहीं किया. उन्होंने बाहर के कई लोगों से मदद मांगी.उन्होंने एक महिला वकील को यह वकालत करने के लिए रखा कि ये समझौता ग़लत है. जब चुनाव की घोषणा हुई तो चोग्याल ने दक्षिण सिक्किम का दौरा करने की मंशा ज़ाहिर की. दास ने उन्हें ऐसा न करने की सलाह दी.पहले जब वह इन इलाको में जाते थे तो लामा सड़कों पर लाइन लगा कर उनका स्वागत करते, लेकिन इस बार जब वो गए तो उनके चित्र पर उन्हें जूते लटके हुए दिखाई दिए.

चुनाव में चोग्याल के समर्थन वाली नेशनलिस्ट पार्टी को 32 में से सिर्फ़ 1 सीट मिली. जितने भी नए सदस्य जीत कर आए उन्होंने कहा कि वह चोग्याल के नाम से शपथ नहीं लेंगे और अगर वह एसेंबली में आएंगे तो वह उसकी कार्रवाई में भाग नहीं लेंगे.दास के लिए ये बहुत धर्म संकट की स्थिति थी, क्योंकि वह नई एसेंबली के स्पीकर भी थे. "तब यह तय हुआ कि चोग्याल अपना विरोध लिख कर भेज देंगे जिसे मैं असेंबली में पढ़ दूंगा सबके सामने और यह लोग सिक्किम के नाम पर शपथ लेंगे."

चोग्याल की नेपाल यात्रा

इस बीच वह नेपाल के राजा के राज्याभिषेक में राजकीय अतिथि के तौर पर गए, जहाँ उन्होंने पाकिस्तानी राजदूत और चीन के उप प्रधानमंत्री चिन सी लिउ से मुलाक़ात कर अपनी परेशानियों में उनका सहयोग मांगा.बीएस दास ने उन्हें एक लिखित दस्तावेज़ दिया था, जिसमें बताया गय़ा था कि वह बाहरी सहयोग लेने के चक्कर में न पड़ें, "आपका राजवंश बरकरार रहेगा. आपका बेटा आपका उत्तराधिकारी होगा. लेकिन आपको मानना पड़ेगा कि आप प्रोटेक्टेड हैं और आप 8 मई के समझौते को मानते हैं."वह इस बात पर अड़ गए कि, "मेरा तो आज़ाद देश है. इसको मैं छोड़ूंगा नहीं."

इंदिरा गांधी से वह आख़िरी मुलाकात

उन्होंने इंदिरा गांधी को अपने पक्ष में करने की अंतिम कोशिश 30 जून, 1974 को की.

इंदिरा गांधी के सचिव रह चुके पीएन धर अपनी पुस्तक 'इंदिरा गांधी, द एमरजेंसी एंड इंडियन डेमोक्रेसी' में लिखते हैं, "जिस तरह से चोग्याल ने अपना पूरा केस इंदिरा गांधी के सामने रखा उससे मैं बहुत प्रभावित हुआ. उन्होंने कहा कि भारत सिक्किम में जिन राजनीतिज्ञों पर दांव लगा रहा है वह विश्वास के काबिल नहीं हैं."इंदिरा ने कहा कि वह जिन राजनीतिज्ञों की बात कर रहे हैं वे जनता के चुने हुए प्रतिनिधि हैं. चोग्याल अभी कुछ और बात करना चाहते थे कि इंदिरा चुप हो गईं.उन्होंने चुप्पी को एक नकारात्मक प्रतिक्रिया के तौर पर इस्तेमाल करने में महारत हासिल कर रखी थी. वह एक दम से खड़ी हुईं... रहस्यपूर्ण ढंग से मुस्कराईं और अपने दोनों हाथ जोड़ दिए. चोग्याल के लिए यह इशारा था कि अब वह जा सकते हैं.दिलचस्प बात ये थी कि यह वही चोग्याल थे, जो 1958 में जवाहरलाल नेहरू के अतिथि बन कर दिल्ली आए थे और उनके निवास स्थान तीनमूर्ति भवन में ठहरे थे.चोग्याल एक अनूठे व्यक्तित्व के धनी थे. उन्होंने कभी भी सिक्किम की पृथक पहचान से समझौता नहीं किया.दास कहते हैं कि सिर्फ़ एक बार उन्होंने चोग्याल को हार स्वीकार करते हुए देखा. जब उनके बेटे और वारिस की एक दुर्घटना में मौत हो गई तो उन्होंने आत्महत्या करने की कोशिश की.इस बीच उनकी पत्नी होप कुक भी अपने दो बच्चों के साथ उन्हें छोड़ कर चली गईं. उनके लिए यह सब बर्दाश्त करना बहुत मुश्किल था. 1982 में उनकी कैंसर से मौत हो गई.

विलय का विरोध

जब सिक्किम के भारत में विलय की मुहिम शुरू हुई तो चीन ने इसकी तुलना 1968 में रूस के चेकोस्लोवाकिया पर किए गए आक्रमण से की.तब इंदिरा गांधी ने चीन को तिब्बत पर किए उसके आक्रमण की याद दिलाई. भूटान ज़रूर इसलिए ख़ुश हुआ क्योंकि इसके बाद से उसे सिक्किम के साथ जोड़ कर नहीं देखा जाएगा.लेकिन सबसे अधिक विरोध नेपाल में हुआ. क़ायदे से उसे सबसे अधिक ख़ुश होना चाहिए था, क्योंकि सिक्किम में सबसे बड़ी 75 फ़ीसदी आबादी नेपाली मूल के लोगों की थी.

भारत के अंदर कई हल्कों में इसका विरोध हुआ.

जॉर्ज वर्गीज़ ने हिंदुस्तान टाइम्स में ‘अ मर्जर इज़ अरेंज्ड’ नाम से संपादकीय लिखा, "जनमत संग्रह इतनी जल्दबाज़ी में कराया गया कि यह पूरी मुहिम संदेहों के घेरे में आ गई. जनमत संग्रह में सवाल पूछा गया कि क्या आप इस बात से सहमत हैं कि चोग्याल का पद समाप्त किया जा रहा है और सिक्किम अब से भारत का हिस्सा होगा. ये दोनों अलग अलग मुद्दे थे जिनका आपस में कोई संबंध नहीं था. ताज्जुब ये था कि यह गांधी और नेहरू के देश में हुआ."

रॉ की भूमिका

रॉ प्रमुख रामनाथ काव बाईं ओर

सिक्किम के भारत के साथ विलय में राजनयिकों के साथ साथ भारत की ख़ुफ़िया एजेंसी रॉ ने भी बहुत महत्वपूर्ण भूमिका निभाई.दास कहते हैं कि उन दिनों रॉ के अधिकारियों से उनकी पार्टी वगैरह में मुलाकात होती थी, "मैं उनसे पूछा करता था कि मुझे बताओ तो कि क्या हो रहा है, लेकिन वे लोग मुझे कुछ भी नहीं बताते थे. एक दिन वे मेरे घर आए और बोले- सॉरी सर हम आपसे कोई बात नहीं कर सकते. हमारे पास निर्देश हैं कि मुख्य कार्यकारी अधिकारी को सिक्किम में हो रही किसी घटना के बारे में नहीं बताया जाए क्योंकि वह चोग्याल के मुलाज़िम हैं और वह इसके बारे में उन्हें बताने की ग़लती कर सकते हैं.""मैं आपको ईमानदारी से बता रहा हूँ कि आख़िरी दिन तक सिक्किम में क्या हो रहा है, इसकी जानकारी मुझे भारत की ख़ुफ़िया एजेंसियों से कभी नहीं मिली."इंदर मल्होत्रा का मानना है कि रॉ ने सिक्किम के विलय में निर्णायक भूमिका ज़रूर निभाई थी, लेकिन इस बारे में दिशानिर्देश राजनीतिक नेतृत्व ने जारी किए थे.इंदिरा गांधी ने रॉ प्रमुख रामनाथ काव, पीएन हक्सर और पीएन धर की बैठक बुलाई थी. जब काव से कहा गया कि वह इस मामले में सलाह दें तो उनका जवाब था, "मेरा काम सरकार के फ़ैसले को अमल में लाना है, सलाह देना नहीं."

इंदिरा गांधी की भूमिका

दास कहते हैं, "हमें यह अंदाज़ा था कि इस पूरे प्रकरण की इंदिरा गांधी को लगातार जानकारी दी जा रही थी. मैंने इंदिरा गांधी के साथ 11 साल काम किया है. उनके बारे में ख़ास बात थी कि जब उन्हें ये अहसास हो जाता था कि कोई इंसान उनके साथ पंगा ले रहा है तो वह उसे बख़्शती नहीं थीं. चोग्याल के बारे में भी उन्हें लग गया था कि उन्हें कभी बदला नहीं जा सकता. वह पूरे सिक्किम प्रकरण की प्रधान नायिका थीं. हम लोग तो उनके प्यादे थे.’’सिक्किम को भारत का 22वां राज्य बनाने का संविधान संशोधन विधेयक 23 अप्रैल, 1975 को लोकसभा में पेश किया गया. उसी दिन इसे 299-11 के मत से पास कर दिया गया.राज्यसभा में यह बिल 26 अप्रैल को पास हुआ और 15 मई, 1975 को जैसे ही राष्ट्रपति फ़ख़रुद्दीन अली अहमद ने इस बिल पर हस्ताक्षर किए, नाम्ग्याल राजवंश का शासन समाप्त हो गया.