दलित वा किरात सौन्दर्यशास्त्रको कुरा गर्नु विखण्डनतिरको यात्रा हो - अमर गिरी
‘प्रलेस चितवन’ नामक पत्रिकाको प्रवेशांकमा एउटा बहसयोग्य विषयमा प्रगतिशील लेखक संघका अध्यक्ष, कवि एवं समालोचक अमर गिरीसँग कवि–समालोचक संगीतश्रोताले गरेको अन्तर्वार्ता छापिएको छ । बहसका लागि भनेर त्यस अन्तर्वार्ताका दुइटा अंशमध्ये पहिलो अंश आज शनिबार साभार गरिएको छ, जुन माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्र र समुदायकेन्द्री सौन्दर्यशास्त्रसँग सम्बन्धित छ । दोस्रो अंशमा गिरीले भनेका छन्, ‘पहिचानको धारा माक्र्सवादको विखण्डन हो ।’
–सम्पादक
माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रभित्रै किरात सौन्दर्यशास्त्र र दलित सौन्दर्यशास्त्रको विषय पनि उठिरहेको छ । माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्र र समुदायकेन्द्री सौन्दर्यशास्त्रबीचको सम्बन्धलाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?
नेपालमा दलित सौन्दर्यशास्त्र र किरात सौन्दर्यशास्त्रका कुरा उठेका छन् । यो चिन्तन मूलतः भारतमा दलित साहित्यकार, लेखक र समीक्षकहरूद्वारा अगाडि सारिएको दलित साहित्यको सौन्दर्यशास्त्र र पश्चिममा विकसित कालाहरूको सौन्दर्यशास्त्रबाट अभिप्रेरित रहेको देखिन्छ । कालाहरूको सौन्दर्यशास्त्रसम्बन्धी चिन्तनमा मूलतः उत्तरसंरचनावादी सिद्धान्तको प्रभाव रहेको छ । यससम्बन्धी चिन्तनको आरम्भ अमेरिकामा भएको थियो । अमेरिकामा अफ्रिकी अमेरिकनहरूको लामो इतिहास छ, रङ र जातिका आधारमा उनीहरूमाथि विभेद र उत्पीडन हुँदै आएको छ । भिन्नता र विशिष्टतालाई महत्व प्रदान गर्दै बीसौं शताब्दीको उत्तरार्द्धमा कालाहरूको साहित्यको सौन्दर्यशास्त्र निर्माण गर्न आरम्भ गरिएको थियो । कालाहरूको सौन्दर्यशास्त्रको आलोचना माक्र्सवादीहरूले आरम्भदेखि नै गर्दै आएका छन् ।
भारतमा दलित साहित्यका सम्बन्धमा लामो समयदेखि विचार–विमर्श हुँदै आएको छ । यही विचार–विमर्शकै क्रममा दलित सौन्दर्यशास्त्रको अवधारणा अगाडि आएको देखिन्छ । ओमप्रकाश वाल्मीकि र शरणकुमार लिंबालेले ‘दलित साहित्य का सौन्दर्यशास्त्र’ शीर्षकमा छुट्टाछुट्टै पुस्तक पनि लेखेका छन् । दलितहरूको विशिष्ट स्थिति र त्यस साहित्यको आफ्नो विशिष्टताका कारण दलित साहित्यको छुट्टै सौन्दर्यशास्त्र चाहिन्छ भन्ने दृष्टिकोण दलित साहित्यको सौन्दर्यशास्त्रको पक्षमा उभिनेहरूको रहेको पाइन्छ । उनीहरूले दलितहरूलाई हिन्दू वर्णाश्रम व्यवस्थाद्वारा उत्पीडित एक विशिष्ट जातीय समुदायका रूपमा लिँदै हिन्दू वर्णवादी चिन्तनबाट निर्मित सौन्दर्यशास्त्रद्वारा दलित साहित्य न त डोरिन सक्छ, न त त्यसको मूल्यांकनै हुनसक्छ भन्ने अवधारणा प्रस्तुत गरेका छन् । भारतीय दलित साहित्य चिन्तनमा दलित साहित्य दलितले मात्रै लेख्नसक्छ र त्यो मात्रै प्रामाणिक दलित साहित्य हुनसक्छ भन्ने दृष्टिकोण बलियो रहेको छ । दलित साहित्यको सौन्दर्यशास्त्र यस दृष्टिकोणसँग पनि जोडिएको छ । दलित साहित्यको सौन्दर्यशास्त्र किन आवश्यक छ भन्ने सन्दर्भमा ओमप्रकाश वाल्मीकिले दलितहरूको जीवन मूल्यलाई मुख्य आधार मानेका छन् । वाल्मीकि भन्छन्ः
“दलित साहित्यले आत्मानुभूतिलाई व्यक्त गर्दछ, त्यसैले शब्दजीवी हुनु यसको श्रेष्ठता होइन । यो शाब्दिक चमत्कारमा सीमित छैन । अर्थ गाम्भीर्य दलितहरूको स्वीकृत जीवन मूल्य हो, जसमाथि दलित साहित्यको सौन्दर्यशास्त्र टिकेको छ । आखिर यो जीवन मूल्य के हो ? दलित साहित्यको आन्तरिक ऊर्जा दलित चेतना हो, जो अम्बेडकरको जीवन दर्शन र बुद्धको तत्वज्ञानद्वारा सञ्चालित छ । दलित विद्वान्द्वारा यी जीवन मूल्यहरूलाई दलित साहित्यमा सूक्ष्मताका साथ प्रस्तुत गरिएको छ । यी जीवनमूल्यहरू हुन्ः
१. समता, स्वतन्त्रता, बन्धुता, न्यायको जीवन, आनुभव, अनुभवजन्य आशय तथा त्यस आशयको अर्थपूर्ण अभिव्यक्ति ।
२. संस्कृति र धर्मका क्रममा वास्तविकतालाई लुकाएर गरिएको ढोंगलाई अस्वीकार गर्नु ।
३. कल्पनाजन्य प्रतिमानलाई निषेध गर्नु, जस्तो ‘अमृत’ मधुर प्रेमको कल्पना तर यसको स्वाद कसैलाई पनि थाहा छैन ।
४. नित्य परिवर्तनीयताका आधारमा जीवन–मूल्यहरूको मूल्यांकन ।
५. बन्धनमुक्त अभिव्यक्ति, अभिव्यक्तिको सत्यता, जस्तो देखियो भोगियो त्यसको त्यस्तै चित्रण । शब्द माध्यम मात्र । शाब्दिक आडम्बरबाट मुक्त ।”
‘दलित साहित्य का सौन्दर्यशास्त्र’ का अर्का लेखक शरणकुमार लिंबालेको विचार पनि वाल्मीकिको जस्तै रहेको छ । दलित चेतना आनन्दमाथि निर्भर नरहेर समानता, स्वतन्त्रता, न्याय र बन्धुभावमाथि आधारित छ र यसैकारण दलित समीक्षकहरू सौन्दर्यको कल्पनालाई बदल्न आवश्यक ठान्छन् भन्ने धारणा लिंबालेले राखेको पाइन्छ । लिंबालेले पनि दलित साहित्यको सौन्दर्यशास्त्रको निर्माणमा अम्बेडकरको विचारलाई केन्द्रमा राखेका छन् । दलितहरू एक विशिष्ट सामाजिक समुदाय भएका र उनीहरूमाथिको उत्पीडन, त्यसविरुद्धको संघर्ष, उनीहरूका स्वप्न र संघर्ष तथा जीवनमूल्य पनि विशिष्ट भएका कारण साहित्यमा पनि त्यो त्यसैगरी व्यक्त हुन्छ र त्यसको मूल्यांकनका निम्ति एक पृथक् सौन्दर्यशास्त्र चाहिन्छ भन्ने दृष्टिकोण लिंबालेको रहेको छ ।
दलित साहित्यको सौन्दर्यशास्त्रको कुरा गर्नेहरूले पूर्वीय र पश्चिमी सौन्दर्यशास्त्र एवं कलाशास्त्र दलित साहित्यको मूल्यांकन गर्न अपर्याप्त रहेको उल्लेख गरेका छन् । यस्तै टिप्पणी माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्र र कलाशास्त्रबारे पनि रहेको छ । यसको मुख्य कारण संस्कृत साहित्यको मूल आधार सामन्तवादी एवं ब्राह्मणवादी रहनु र पाश्चात्य साहित्यको सौन्दर्यदृष्टि पुँजीवादी एवं सामन्तवादी रहनुलाई मानिएको छ । माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रमाथि यसको टिप्पणी यसले वर्गलाई अत्यधिक महत्व दिएर वर्णलाई उपेक्षा गरेकोमा रहेको छ । भारतमा दलित साहित्यको सौन्दर्यशास्त्रका वैचारिक आधारहरू अम्बेडकरका विचारहरू रहेका छन् । यो प्रारम्भिक अवस्थामै रहेको छ । यसले एक पूर्ण सौन्दर्यशास्त्रको स्वरूप ग्रहण गर्ने सम्भावना म त्यति देख्दिनँ ।
दलित चिन्तक, साहित्यकार एवं समीक्षकहरूले अति उत्साहित भएर दलित साहित्यको एक छुट्टै सौन्दर्यशास्त्रको निर्माण गर्न खोजेको अनुभव मलाई हुन्छ । र, म यसमा जातिवादको विरोधमा अर्को जातिवादी चेतनाले काम गरेको हो कि भन्ने अनुभव गर्छु । दलित साहित्यका निम्ति एक छुट्टै सौन्दर्यशास्त्रको पुर्पक्ष म आवश्यक ठान्दिनँ । अलग सौन्दर्यशास्त्र निर्माणका ठोस र मजबुत आधारहरू नै नभएर सौन्दर्यशास्त्र निर्माण गर्न खोज्नु गलत हुन्छ । दलित साहित्य साहित्य नै हो र यसको मूल्यांकनका निम्ति समीक्षाशास्त्रका मापदण्डहरूलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ । माक्र्सवादी कलासिद्धान्त एवं सौन्दर्यशास्त्रका मापदण्डका आधारमा दलित साहित्यको समग्र मूल्यांकन गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रभित्रै दलित सौन्दर्यशास्त्र र किरात सौन्दर्यशास्त्रका कुराहरू उठेका छन् तर यस सम्बन्धमा त्यति लेखिएको छैन । माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रभित्र विभिन्न सौन्दर्यशास्त्र खोज्ने वा गड्ने कुरासँग म सहमत छैन । यसले माक्र्सवादलाई समृद्ध होइन, विखण्डन गर्दछ भन्ने मेरो धारणा रहेको छ । स्वीकार गरे पनि नगरे पनि म यसभित्र कुनै न कुनै रूपमा उत्तरसंरचनावादी विचारहरूको प्रभाव देख्दछु । यसले हामीलाई अन्ततः विभिन्न सौन्दर्यशास्त्रको निर्माणतिर लिएर जानेछ । ब्राह्मण, खस, मगर, थारु, गुरुङ, राई गरी दर्जनौं सौन्दर्यशास्त्र अगाडि आउनेछन् । अन्ततः जातैपिच्छे सौन्दर्यशास्त्रको निर्माण आरम्भ हुनेछ ।
मेरै कुरा गरुँ, म गिरी हुँ । दशनामीभित्र पर्दछु । यसभित्र भारती, पुरी आदि पनि पर्दछन् । हामी सबै एक अर्कादेखि पृथक् पनि छौं, हाम्रा आ–आफ्ना इतिहास, परम्परा र दृष्टि पनि छन् । मैले गिरी सौन्दर्यशास्त्रको कुरा गर्न सक्नेछु वा मजस्तै अर्कोले गर्नेछ । यो विखण्डनतिरको यात्रा हुनेछ । माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रभित्रै रहेर विभिन्न सामाजिक समुदायको विशिष्टता र तिनका सौन्दर्य–दृष्टिहरूको अध्ययन गर्न सकिन्छ र त्यो गरिँदै पनि आइएको छ । कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा नेपालका कतिपय कम्युनिस्टले जस्तो माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रभित्र अन्य सौन्दर्यशास्त्र गड्ने प्रयत्न गरेको मैले अन्यत्र पढेको छैन ।
सौन्दर्यशास्त्रमा प्रकृति, जीवन र कलामा पाइने सौन्दर्यका सामान्य नियमहरूको अध्ययन गरिन्छ । माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रले पनि यही गर्दै आएको छ । आफ्ना सौन्दर्यशास्त्रका प्रतिमानहरूका आधारमा माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्र समग्र साहित्य एवं सामाजिक समुदायका विशिष्ट सौन्दर्य–दृष्टि र चेतनाको मूल्यांकन गर्न सक्षम छ भन्ने मेरो निष्कर्ष रहेको छ । बरु यस सम्बन्धमा समस्या वा अपर्याप्तता छन् भने यसलाई हटाउनतर्फ माक्र्सवादी समीक्षकहरू गम्भीर बन्नुपर्दछ । यस सम्बन्धमा ठोस अवधारणासहित सामग्री आएपछि विस्तृत रूपमा चर्चा गरौंला । म अहिलेलाई यत्ति भन्छु, माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रभित्र छुट्टाछुट्टै सौन्दर्यशास्त्र निर्माण गर्ने कुराबाट माक्र्सवादीहरू जोगिन आवश्यक छ ।
(सौजन्यः प्रलेस चितवन)
यो बहसयोग्य विषयमा भएकाले यसमा क्रमशः छलफल चलाइने छ । यस छलफलमा कविद्वय आहुति र भूपाल राई सहभागी हुने छन् ।
=======================================================
किताबी मार्क्सवादीहरुका कुतर्क - आहुति
केही समयअघि इसमता डटकम (www.esamata.com) ले अमर गिरीकाे विचार बहसका लागि प्रकाशन गरेको थियाे । त्यसमाथि म पनि सहभागी हुन चाहन्छु ।
नेपालमा दलित सौन्दर्यशास्त्र र किरात सौन्दर्यशास्त्रलगायतका विषय छलफलमा आएका छन् । यसलाई एकथरीले मार्क्सवादको विखण्डन पनि भनेर तर्क गरिरहेका छन् । मेरो विचारमा यसलाई सोझै नकार गर्नुभन्दा पनि ठीक ढंगले बुझ्नु जरुरी छ ।
भारत र नेपालको भिन्नता
दलित सौन्दर्यशास्त्रको कुरा भारतमा उठेको हो । भारतमा अम्बेडकरको विचारलाई अगाडि सारेर दलित सौन्दर्यशास्त्रको कुरा गरिएको छ । तर, नेपालमा त्यस्तो होइन । नेपालमा दलित सौन्दर्यशास्त्रलाई मार्क्सवादी सौन्दर्यशास्त्रकै एउटा प्रवर्गको रुपमा स्वीकार गरे चर्चा सुरु भएको छ । त्यसैगरी किरात सौन्दर्यशास्त्रबारे पनि थोरै बहस सुरु भएको छ, त्यसलाई पनि मैले मार्क्सवादी सौन्दर्यशास्त्रको प्रतिपक्षमा वा माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रको विपक्षमा वा मार्क्सवादी सौन्दर्यशास्त्रलाई विखण्डन गर्नका लागि अगाडि सारिएको भनेर बुझेको छैनँ । मैले बुझेको कुरा चाहिँ किरात सभ्यता र उसका सौन्दर्यमूल्य तथा सौन्दर्यदृष्टि जो उत्पीडनमा पर्न गयो, त्यसविरुद्ध आफ्नो आधिकारिकताको खोजी हो । त्यसमा आफ्नो सौन्दर्यमूल्यप्रति न्यायको खोजी छ । यो भनेको नेपालमा चलिरहेको वर्गसंघर्ष र उत्पीडित समुदायहरुको संघर्षसँग अभिन्न रुपमा गाँसिएको सौन्दर्यमूल्यको खोजी हो । त्यसकारण यो मार्क्सवादी सौन्दर्यशास्त्रबाट पृथक् चिज होइन । मार्क्सवादी सौन्दर्यशास्त्रको विकास अथवा त्यसको प्रयोगको सन्दर्भमा नेपाली समाजका उत्पीडित सौन्दर्यमूल्यहरुलाई मार्क्सवादभित्र समायोजन गर्ने कुरा हो । यसले मार्क्सवादी सौन्दर्यशास्त्रलाई कमजोर बनाउने होइन नेपालको सन्दर्भमा मार्क्सवादलाई अझ समृद्ध बनाउने हो ।
या त नेपालका उत्तरआधुनिकतावादीहरु उत्तरआधुनिकतावादी होइनन्, या त आफूलाई मार्क्सवादी भन्नेहरु मार्क्सवादी होइनन् । बरु योचाहिँ बहसको विषय हो ।
मौलिक रुपमा सोच्न सिक
तर नेपालमा एउटा समस्या के छ भने किताब पढ्ने बेलासम्म चाहिँ मार्क्सवादी बन्छन् तर जब आफ्नो समाजमा लागु गर्ने बेला आउँछ, विशिष्ट नयाँ सन्दर्भमा लागु पर्ने भएकोले त्यतिबेला चाहिँ उनीहरु स्वयम् मार्क्सवादविरोधी बन्न पुग्छन् । किताब पढ्दा मार्क्सवादी हुनु र खास सन्दर्भमा मार्क्सवाद लागु गर्नु एउटै कुरा होइनन् । उदाहरणका लागि, युरोपमा मार्क्सवाद जुन बेला जन्मियो, लेनिनवाद जुन बेला जन्मियो त्यसबेलासम्म नयाँ जनवाद भन्ने कुरै त थिएन । तर, माओ त्सेतुङले समाजवादभित्रकै एउटा अल्पकालीन चरणको रुपमा परिभाषित गरेर चीनमा लागु गरेपछि नयाँ जनवाद पनि हुँदो रहेछ मानियो । मार्क्स र लेनिनले भनेको कुरा मात्र गरेको भए नयाँ जनवाद भन्ने कुरा त हुने थिएन । तर चीनको मौलिकतामा मार्क्स र लेनिनले भनेको भन्दा मौलिक रुपमा सोच्नु आवश्यक भयो ।
तपाईं जब अमेरिका जानुहुन्छ अनि वर्गको मात्र कुरा गर्नुहुन्छ, रंगभेदको कुरा गर्नुहुन्न भने तपाईं कसरी मार्क्सवादी हुनुभयो ? दक्षिण एसियामा आएपछि जातव्यवस्थालाई देख्नुहुन्न भने तपाईं कसरी मार्क्सवादी हुनुभयो ? जर्मनीमा जेजे कुरा विकसित भएको थियो, रुसमा जेजे कुरा विकसित भएको थियो, ती कुरामात्र हुनुपर्छ भन्ने सोचाइ मार्क्सवादै होइन । नेपालमा जस्तोखालको जनजातीय समस्या छ, लेनिनको समयमा त रुसमा त्यस्तो थिएन । अनि लेनिनले खोइ कहाँ बोलेका छन् भन्नेजस्तो तर्क गरेर मार्क्सवादी हुन सकिँदैन । नेपालको विशिष्ट समस्याबारे त हामी आफैले बोल्ने हो ।
सौन्दर्यशास्त्रको कुरा गर्ने हो भने नेपालमा किरातहरुका दार्शनिक र सांस्कृतिक मूल्यहरु मौलिक रुपमा विकास भएको छ । उनीहरुका आफ्नै सौन्दर्यमूल्यहरुको विकास भएको छ । त्यसलाई मार्क्सवादभित्र कसरी ल्याउने ? किरात सभ्यता र सौन्दर्यमूल्यभित्रका गलत कुरा के हुन् जसले उनीहरुलाई घाटा गर्छ, ती कुरा कसरी झिक्ने ? उत्पीडित जाति, वर्गको मुक्तिका लागि काम लाग्ने कुरा केके छन् ? त्यो चिनेर मार्क्सवादीकरण गर्ने हो । हामीले सोच्ने त यसरी हो । यसो गर्नु भनेको मार्क्सवाद लागु गर्नु हो, विखण्डन गर्नु होइन ।
त्यसैगरी दक्षिण एसियामा वर्णव्यवस्थामा आधारित विशिष्ट सामाजिक संरचना निर्माण भएको छ जसले युरोपमा देखापरेको सर्वहारा अथवा भूदास किसानभन्दा पनि धेरै तल्लो दर्जाको समुदाय अर्थात् दलित समुदाय निर्माण गरेको छ । सर्वहारा वर्गको भन्दा पनि निकै गएगुज्रेको अवस्थामा छ दलित समुदाय । त्यो समुदायका सौन्दर्यमूल्य, सांस्कृतिक विरासत र विद्रोही चेतनालाई अभिव्यक्त गर्न दलित सौन्दर्यशास्त्रको कुरा उठेको हो । त्यो भनेको मार्क्सवादी सौन्दर्यशास्त्रलाई दक्षिण एसियाको सन्दर्भमा अझ समृद्ध बनाउने कुरा हो, मार्क्सवादलाई कमजोर बनाउने र विखण्डन गर्ने कुरा होइन ।
म एउटा उदाहरण अघि सार्छु । भारतका तत्कालिन कम्युनिस्टहरुले जातव्यवस्थालाई वर्गसंघर्षसँग गाँस्न नचाहँदाखेरि भारतमा अम्बेडकरपन्थ जन्मियो । अहिले भारतीय कम्युनिस्टहरु बल्ल आत्मालोचित भएर जातव्यवस्थालाई कम्युनिस्ट आन्दोलनले सम्बोधन गर्नुपर्ने रहेछ भनेर भर्खर लेखरचना लेख्दैछन्, बहस गर्दैछन् । निश्चय नै वर्ग भएको समाजमा वर्गीय हिसाबले नै समस्या समाधान गर्ने हो, तर वर्गहरु विविध रुपमा प्रकट भइरहेका हुन्छन्, वर्गीय उत्पीडनहरु विविध ढंगले भइरहेका हुन्छन् भन्ने कुरा समात्न सक्नुपर्छ ।
कस्तो हुन्छ दलित साहित्य ?
भारतमा जस्तो दलितले लेखेको साहित्यमात्र दलित साहित्य हुन्छ भन्ने अथवा अम्बेडकरको विचार दलित साहित्यको बुनियाद हो भन्ने कुरा नेपालमा गरिएको छैन । दलितले लेखोस् अथवा गैरदलितले लेखोस्, दलितमाथि लेखिएको साहित्य दलित साहित्य हुन्छ ।
दलितहरु लगातार तीनचार हजार वर्षदेखि श्रमिक भएका छन्, लगातार तीनचार हजार वर्षदेखि धार्मिक कट्टरताको शिकार भएका छन्, लगातार तीनचार हजार वर्षदेखि शासनमा गएका छैनन् र आम मानवीय सम्मानबाट धेरै टाढा छन् । यस्तो अवस्थामा उनीहरुको पहिलो यात्रा सम्मानपूर्ण मान्छे बन्नेतिर हो । दलितहरुको सरोकार सबैभन्दा पहिला अरु मान्छेसरह मान्छे बन्ने हो, त्यसपछि मात्र उसका लागि समृद्धिको कुरा आउँछ । दक्षिण एसियाको यो विशेषता युरोप, अमेरिकाको भन्दा बिल्कुल फरक छ । भनेपछि यो फरकपनलाई, दलितभित्र रहेको विद्रोही चेतलाई, उसको समताको कामनालाई, उसको श्रमिकपनाको भव्यतालाई अभिव्यक्त गर्ने साहित्य दलितबाट लेखिनसक्छ, गैरदलितबाट लेखिनसक्छ । त्यो साहित्य दलित साहित्य हो । यो कुरा मार्क्सवादी सौन्दर्यशास्त्रभित्र विकसित दक्षिण एसियाको मौलिक विशेषता हो । यसले दक्षिण एसियाको सन्दर्भमा मार्क्सवादलाई समृद्ध बनाउन योगदान गर्छ ।
जातव्यवस्था नभएको युरोपको साहित्य र जातव्यवस्था भएको दक्षिण एसियाको साहित्य एउटै हुनसक्छ ? हुँदैन । जातव्यवस्थाले समाजको सबैभन्दा पिँधमा पारेको समुदायको सौन्दर्यमूल्य हुन्छ कि हुँदैन ? हुन्छ । जबसम्म दलित र गैरदलितबीचको भेदभाव कायम रहन्छ तबसम्म दलित साहित्य भन्ने कुरा पनि हुन्छ, दलित सौन्दर्यशास्त्र पनि हुन्छ । जबसम्म दलित र गैरदलितबीचको उत्पीडन बाँकी रहन्छ, जबसम्म राज्यबाट दलितहरुलाई पिँधमा पार्ने सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक प्रणाली रहिरहन्छ त्यो बेलासम्म दलित एउटा प्रतिरोधको रुपमा रहिरहन्छ, दलित एउटा प्रवर्ग रहिरहन्छ र मार्क्सवादी सौन्दर्यशास्त्रभित्र दलित सौन्दर्यशास्त्र एउटा प्रवर्गको रुपमा रहिरहन्छ । दलित समस्या जब अन्त्य हुन्छ दलित सौन्दर्यशास्त्र पनि स्वतः माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्रभित्र अटाउँछ । समाहित हुन पुग्छ ।
साँचाे हो कि, दलित अथवा किरात सौन्दर्यशास्त्रबारे बहस पुगेको छैन, अझ गहिरो बहस आवश्यक छ । यसरी बहस सुरु हुँदा समुदाय—समुदायलाई टुक्र्याएर आन्दोलनलाई नै सिध्याउने तर्कहरु पनि अघि आउलान् । तर नेपालको सन्दर्भमा त्यो कोणबाट बहस उठेको छैन । बरु नेपालमा त उत्तरआधुनिकतावादीहरुलाई दलित साहित्यबारे छेउटुप्पा पनि थाहा छैन । उनीहरुलाई किरात सौन्दर्यशास्त्रबारे केही पनि थाहा छैन । अचम्मको कुरा त के छ भने उत्तरआधुनिकतावादीहरु पनि दलित सौन्दर्यशास्त्र अथवा किरात सौन्दर्यशास्त्रजस्ता कुरा चाहिँदैन भनिरहेका छन्, आफूलाई मार्क्सवादी बताउनेहरु पनि मार्क्सवादलाई विखण्डन गर्नु हो भनिरहेका छन् । उनीहरुको कुरा कसरी ठ्याक्कै मिलेको ? यो पो विचित्रको कुरा छ । उनीहरुबीच ठ्याक्कै कुरा मिल्छ भनेपछि या त नेपालका उत्तरआधुनिकतावादीहरु उत्तरआधुनिकतावादी होइनन्, या त आफूलाई मार्क्सवादी भन्नेहरु मार्क्सवादी होइनन् । बरु योचाहिँ बहसको विषय हो ।
===========================================================
के मार्क्सवाद गीता हो ?
अमर गिरीको किरात र दलित सौन्दर्यशास्त्रमाथिको विचार प्रक्षेपण पढ्न पाइयो । खरो मार्क्सवादी र सौन्दर्यचिन्तक रुपमा प्रस्तुत उनको विचारले प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष रुपमा मलाई पनि संलग्न गरायो । यद्यपि जुनसुकै कोणबाट होस्, विषयलाई बहसको रुपमा उतार्ने संयोग जो मिलेको छ त्यसबाट फाइदै पुगेको छ ।
के मार्क्सवाद गीता हो ?
गिरीजीको विचारअनुसार मार्क्सवाद भनेको हिन्दू मतावलम्बीहरुको त्यो गीताजस्तो हो जो अकाट्य छ, अपरिवर्तनीय छ र अपरिवर्तनीय रुपमा पूजा गरिरहनुपर्छ । तर १९औं शताब्दीतिर प्रतिपादित मार्क्सवाद निरन्तर प्रयोग र विकासको वैज्ञानिक शास्त्र हो भन्ने कुरा उनलाई किन हेक्का रहेन ? मार्क्सकालीन मार्क्सवादलाई लेनिनकालमा आएर छुट्टै ढंगले प्रयोग गरियो । माओकालमा आएर अझ अर्कै ढंगले प्रयोग गरियो । त्यही रचनात्मक प्रयोगले नै मार्क्सवादको निरन्तर विकास भइरह्यो ।
नेपाली विशिष्टता र नेपाली सामाजिक संरचनाअनुसार मार्क्सवादको प्रयोग भएन भने त्यो स्वयंमा मार्क्सवाद रहँदैन । सही मार्क्सवादीले समय, सन्दर्भ र समाज बनोटको आधारमा भएको मार्क्सवादको प्रयोगलाई स्वीकार गर्ने मात्र होइन त्यसलाई जोड दिनुपर्छ । जर्मन समाज र नेपाली सामाजिक संरचनालाई एउटै दृष्टिले हेर्नु भनेको मार्क्सवादको नाममा गीताको अकाट्य सूत्र र संहिता घोक्नु हो । यो मार्क्सवादी चिन्तन होइन, भएमा गीतावादी मार्क्सवादी मनोरोग हो ।
अमर गिरी पनि मान्छन्, मार्क्सवाद परिवर्तनको दर्शन हो । त्यसो हो भने एउटा समुदाय जो सदीयौंदेखि उत्पीडित छ, दण्डित छ, उसको उन्मुक्तिको स्वाभाविक प्रयासलाई कसरी मार्क्सवादविरोधी ठान्ने ?
नेपालको सामाजिक संरचना यति पेचिलो छ जहाँ वर्गले वर्गीय तह निर्माण गरेको छैन, वर्णले समेत वर्ग निर्माण गरेको छ । जातीय व्यवस्थाले वर्ग निर्धारण गर्ने अर्थात् शासक वर्ग र शासित वर्ग छुट्याउने हाम्रोजस्तो मुलुकमा वर्गीय अस्त्रले सबै कुराको निदान गर्छ भन्ने मार्क्सवादको युरोपेली प्रयोग त्यसै कारण असफल भइरहेको छ । किनभने, नेपालमा वर्गीय समस्यामात्र होइन, त्योभन्दा चर्को समस्या जातीय विभेदीकरणको छ । यसर्थ यी दुवै मुद्दालाई समानान्तर ढंगले सम्बोधन गर्ने मार्क्सवाद नै नेपाली विशिष्टताअनुसारको मार्क्सवादी प्रयोग ठहरिनेछ । यतिखेर नेपालमा सञ्चालित विभिन्न जातीय मुक्ति आन्दोलनलाई अलगथलग गरेर हेर्नुभन्दा तिनका चरित्रलाई मार्क्सवादीकरण गर्दै लानु वैज्ञानिक ठहर्छ ।
किराती सौन्दर्यशास्त्र र दलित सौन्दर्यशास्त्र जो यतिखेर बहसमा छन्, तिनले उठाएका मुद्दालाई यसै सेरोफेरोमा हेर्नुपर्छ । मार्क्सवाद यदि सर्वहारा वर्ग र सबैखाले उत्पीडित वर्गको वैज्ञानिक दर्शन हो भने यिनीहरुले उठाएको वैज्ञानिक बहसलाई त्यो कित्ताबाट बुझ्न जरुरी छ । भलै यिनीहरुले कुनै कम्युनिस्ट पार्टीको झन्डा उठाएका नहोलान् तर यिनीहरुका बहसले मुक्ति खोजिरहेका छन् । समानताको मूल्य मागिरहेका छन् । यति हुँदाहुँदै पनि केही नेपाली मार्क्सवादी पण्डितहरुले यिनलाई विच्छेद (विखण्डन) को दृष्टि राख्छन् भनेर आरोपित गर्छन् भने तिनीहरुले फेरि त्यही गल्ती दोहोर्याइरहेका छन् जसले मार्क्सवादलाई अकाट्य गीता ठहर्याइरहेका छन् । र, बिहान–बेलुका धुपवत्तीले पूजा गरिरहेका छन् ।
के सौन्दर्य निरपेक्ष हुन्छ ?
काला जातिको सौन्दर्यशास्त्रको सवाललाई अमर गिरीले भनेझैं भलै जुनसुकै कोणबाट परिभाषित गरियोस् तर यस बहसले गोरा जातिको उत्पीडनलाई अवश्य उजागर गरेको छ । कुनै पनि प्रकारको उत्पीडनबाट छोपिएको सौन्दर्यमूल्यले आफ्नो निकासको बाटो आफै खोज्छ । कालाहरुको ब्लुज र ज्याज पद्धतिको संगीत रचनाले आज उनीहरुको समुदायलाई मात्र होइन, पूरै विश्वलाई धनी बनाएको छ । भलै यस कार्यमा उनीहरुले विशुद्ध मार्क्सवादी औजार प्रयोग गरेका छैनन् होला । तथापि तिनले हिजोसम्म एक मात्र सत्य मानिने गोराहरुले लादेको एकपक्षीय सौन्दर्यमूल्यको पनि विकल्प रहेछ भन्ने कुरा त गज्जबले पुष्टि गरेका छन् । यसबाट प्रस्ट हुन्छ, शक्ति र सत्ताले निर्माण गरिएको सौन्दर्यमात्र एक्लो सौन्दर्य होइन, सौन्दर्य निरपेक्ष छैन । यो सापेक्षिक छ ।
टाढाबाट हेरेर ग्रहण गरिएको हिमालको सौन्दर्य नजिकबाट कुरुप र विकट लाग्नसक्छ । एकै किसिमको आगोको राग हिउँदको जाडो र बर्खाको गर्मीमा फरक लाग्नसक्छ । भनाइको अर्थ एक खास सामाजिक, सांस्कृतिक कारखानामा ढालिएको व्यक्तिले अनुभूत गरेको सौन्दर्यबोध नै अन्तिम सौन्दर्यको मानक नहुनसक्छ । अर्को फरक सौन्दर्यमूल्यको अस्तित्वलाई पनि हामीले सहज ढंगले स्वीकार गर्नुपर्छ । महिलाहरुले अनुभूत गर्ने सौन्दर्य पुरुषहरुको सापेक्षमा फरक छ । यही कुरा किरात र दलित सौन्दर्यशास्त्रले उठाइरहेका छन् ।
अमर गिरीले स्वीकार नगरेको र थाहा नपाएको अर्को सौन्दर्यमूल्य पनि यही समाजमा विद्यमान छ भन्दा त्यो कसरी गैरमार्क्सवाद हुनसक्छ ?
प्रकृति स्वयं एक्लो सौन्दर्य होइन । हजारौं सौन्दर्यको एकमुष्ठ पुञ्ज हो प्रकृति । मुक्ति र समानताको एजेन्डा लिएर उठेका सौन्दर्यपरक बहसलाई मार्क्सवादले स्वामित्व ग्रहण गर्दा सायद राम्रै हुन्छ ।
के हो किराती सौन्दर्यशास्त्र ?
दलित सौन्दर्यशास्त्रको मूल स्वर उत्पीडनमाथिको विद्रोह हो । यसको मूल एजेन्डा मुक्ति हो र हो समानताको माग । किराती सौन्दर्यशास्त्रको एजेन्डा पनि क्रमशः यिनै हुन् । तर फरक के छ भने यी मात्रै किराती सौन्दर्यशास्त्रका एजेन्डा होइनन् । दलित सौन्दर्यशास्त्रको बहसभन्दा यो कुन मानेमा फरक छ भने यसले नेपालमा स्थापित (सत्तासीन) हिन्दू सौन्दर्यशास्त्रभन्दा आफ्नो फरक मूल्य, फरक अस्तित्वको जिकिर गरेको छ । किराती सौन्दर्यशास्त्र यसकारण प्रचलित मूल्य र मान्यताभन्दा आफ्नो पृथक् अस्तित्व र पहिचानको लडाइँमा छ ।
नेपालका अधिकांश भूभागमा हिन्दू सौन्दर्य र मूल्य स्थापित हुनुभन्दा अगाडि यहाँ एउटा प्राचीन सभ्यता स्थापित थियो, त्यो किराती सभ्यता थियो । यसकारण किराती सौन्दर्यशास्त्रको बहस आफ्नो प्राचीन सभ्यता र मूल्यको खोज पनि हो । यो सभ्यता र भूभागबाट उठान भएको सौन्दर्यबोध आधारभूत रुपले नै हिन्दू सौन्दर्यशास्त्रभन्दा पृथक् छ । सौन्दर्यशास्त्रको सामान्य अर्थ प्रकृतिसँगको सम्बन्ध र जीवनजगत्लाई परख गर्ने अनुभूतिबाट निर्माण भएको दृष्टिकोण हो । अन्य धेरै कुराका अलावा यी आधारभूत कुरामै हिन्दू सौन्दर्यशास्त्र र किराती सौन्दर्यशास्त्रमा भेद छ ।
प्रकृतिसँग हिन्दूहरुको सम्बन्ध उपभोक्तावादी सम्बन्ध हो । उनीहरु दोहन गर्छन् प्रकृतिलाई र पुज्छन् काल्पनिक ईश्वरको मूर्तिलाई । तर प्रकृतिसँग किरातीहरुको सम्बन्ध तादात्म्यताको सम्बन्ध हो । यो सम्बन्ध एक आमा र बच्चाबीचको सम्बन्धजस्तो हो । किरातीहरु आमाको दूध दोहन गरेर आमाकै छातीमा टाँसिएझैं प्रकृतिसँग तादात्म्यताको सम्बन्ध राख्छन् । हिन्दूहरु जीवनलाई काल्पनिक ईश्वरको हातमा छाड्छन् तर किरातीहरु प्रकृतिको हातमा जीवन सुम्पिन्छन् । यस अर्थमा किरातीहरु भौतिकवादी छन् ।
किरातीहरु प्रकृतिपूजक हुन् । हिन्दूहरु मुत्युपूृर्वको मूल्यलाई कल्पनातीत स्वर्गमा खोज्छन् तर किरातीहरु आफ्ना पितृहरुलाई आफ्नै चुलाचौकामा भेट्छन् । यसर्थ पनि किरातीहरु भौतिकवादी छन् । यसर्थ पनि यी दुई आधारभूत रुपमै फरक छन् । त्यस्ता थुप्रै आधार छन्, जसले किराती मूल्य र सौन्दर्यलाई प्रचलित मूल्य र मान्यताबाट छुट्याउँछन् ।
माथिका केही सामान्य कुरामात्र हुन् जसलाई उदाहरणको रुपमा पेस गरियो । र यतिखेर किराती सौन्दर्यशास्त्र आफै निर्माणको क्रममा हुनाले यस्ता बहस र अरु विशिष्टताको खोज फलदायी नै हुन्छ भन्ने पनि सोचियो ।
अन्त्यमा, अमर गिरीजस्ता मार्क्सवादी व्याख्याताहरुलाई आफूले स्वीकार नगरेका र मन नपरेका सौन्दर्यमूल्यप्रति वक्रदृष्टि लगाउनुभन्दा तिनलाई कसरी मार्क्सवादीकरण गर्न सकिन्छ भन्नेतिर चिन्तन गर्दा सही मार्क्सवादी हुन सकिएला भन्ने सानो सझाव दिन्छु ।
