नयाँ शक्तिको बहस तीव्र हुँदै जाँदा नयाँ–नयाँ विषय र आयाम आकर्षित हुनु स्वाभाविक हुन्छ । प्रश्न उठेको छ, यो बहस माओवादी आन्दोलनभित्रको एउटा गुटको राजनीतिक भविष्यसँग जोडिएको विषय हो वा एउटा बृहत्तर रचनात्मक वैचारिक अभियान हो ? यो प्रश्नलाई निरूपण गर्न थोरै पृष्ठभागमा जानुपर्ने हुन्छ । पूर्वप्रधानमन्त्री तथा एमाओवादी नेता डा. बाबुराम भट्टराईले दोस्रो संविधानसभा निर्वाचनपछि मात्र नयाँ शक्तिको बहसमा सहभागिता जनाउन थालेका हुन् । त्यसअघि नै देशका विभिन्न भागमा सहभागितामूलक लोकतन्त्र, बजार–समाजवाद, सुशासन, विकास, समन्याय र समृद्धिजस्ता मुद्दामा आधारित नयाँ वैचारिक अभियान र दल आवश्यक भएको बहस उठिसकेको थियो । यो यथार्थले दुइटा कुरालाई प्रस्ट गर्छ ।
पहिलो, नयाँ शक्तिको बहस एउटा रचनात्मक वैचारिक अभियान हो, यसलाई माओवादी आन्दोलनको विग्रहसँग मात्र जोड्न आवश्यक छैन, जोडिए त्यो एउटा संकीर्ण धारणा मात्र हुनेछ । दोस्रो, माओवादी आन्दोलनभित्रको एउटा समूहसमेत यो अभियानमा सामेल हुनु सकारात्मक हो । उनीहरूको यो प्रयासले नयाँ शक्तिको बहसले अझै फैलिने अवसर पाएको छ । कुनै पनि वैचारिक अभियानमा मानिस थपिँदै जानुलाई किन नराम्रो मान्ने ? फेरि नयाँ शक्ति भनेको कुनै ढाँचा वा ढपमा आकारित भइसकेको ‘इन्ट्याक्ट’ संगठन त होइन । यो अहिले बहस वा अभियान मात्र हो । यो पार्टीकरण भएको छैन । पार्टीकरण हुँदा त्यसले कस्तो आकार लिन्छ, त्यसमा सहमति वा असहमति हुन सकिने ठाउँ सबैका लागि रहन्छ । सहमत हुने सामेल हुन्छन्, असहमत हुने हुँदैनन् ।
अहिले त यस बहसलाई अझ धेरै कोणबाट उधिन्नु राम्रो हुन्छ । यदि हामी देशको विद्यमान गति, मति र नियतिसँग सन्तुष्ट छैनौँ भने कसो गर्दा अझ राम्रो हुन्छ भनेर आफ्ना तर्क राख्नु, नयाँ ज्ञान उत्पादनको प्रक्रियालाई प्रेरित गर्नु, पुराना मान्यतालाई अपडेट गर्न एक–अर्कालाई सहयोग गर्नु नै त हो नयाँ शक्तिको बहसमा सामेल हुनु । नयाँ शक्तिको बहसलाई यस अर्थमा लिने हो भने कोही कसैसँग तर्सिनु जरुरी छैन । यो कसैले कसैको भाग खोसेर खाने, कुनै प्याटेन्ट दाबी गर्नुपर्ने, एकअर्काप्रति निर्मम वा क्रूर प्रतिरोध वा अड्चन गर्नुपर्ने विषय हुँदै होइन । बहसलाई अनावश्यक रूपमा कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्रका टुटफुट, आग्रह, विग्रह, पूर्वाग्रह, रिस, कुण्ठा र प्रतिशोधसँग जोड्ने प्रयास आवश्यक छैन । एउटा जन्मिँदै गरेको फरक, स्वतन्त्र, सिर्जनशील र रचनात्मक बहसले एकसाथ अनेक धेरै आक्रमण धान्न सक्दैन ।
पुरानै पात्र कसरी नयाँ शक्तिको आधार हुन सक्छन् भन्ने अर्को प्रश्न स्वाभाविक रूपमा उठ्छ । अत्यन्त, विकृत, भद्दा र बदनामबाहेक व्यक्ति जोसुकै भए पनि केही फरक पर्दैन । एकदमै नयाँ व्यक्ति वा पात्र कहाँबाट आउँछ ? संसारका सानो–ठूलो आरोप नलागेको, दूधले धोएको एकजना पनि मान्छे हुँदैन । कसैमाथिका आरोप धेरै प्रचारित हुन्छन्, कसैमाथिका कम । कसैका खराब क्रियाकलाप समाजमा उजागर भएका हुन्छन्, कसैका हुँदैनन् ।
नयाँ शक्तिका अभियन्तालाई विभिन्न पार्टी छाडेका कहीँ नअटाएकाहरू भन्ने आरोप लागेमा उनीहरूले त्यसलाई पनि सहर्ष स्वीकार गर्नुपर्छ । नेपाली समाज यति धेरै राजनीतीकरण भएको छ कि अहिलेसम्म कुनै पनि पार्टीको छोइछिटो नलागेको नाबालकबाहेक कोही छैन । जीवनमा एकपटक छानिएको वा रोजिएको पार्टी, समूह वा विचारप्रति मान्छे जीवनभरि सहमत भइरहन्छ भन्ने छैन ।
त्यसो भए नयाँको अर्थ के त ? कुन मानेमा नयाँ ? नयाँको अर्थ प्रचलित प्रवृत्तिभन्दा फरक, मूलधारभन्दा वैकल्पिक, भइरहेको भन्दा अझ राम्रो, राम्रो हुने ग्यारेन्टी गर्न नसकिए पनि राम्रो गर्ने चाहना, भावना र इच्छाशक्ति नै नयाँ हो । नीति, प्रणाली र अभ्यासको नयाँपन हो । नयाँको अर्थ दार्शनिक विश्लेषण पद्धतिमा नयाँ, अर्थतन्त्र, विकास र समृद्धिको प्रारूपमा नयाँ, संगठनात्मक नीति र अभ्यास गर्ने संस्कृतिमा नयाँ, राज्य प्रणालीको संरचनाको प्रस्तावमा नयाँ, समाजवादी परम्पराको व्याख्यामा नयाँ, आन्दोलनको समग्र चरित्र र ढाँचामा नयाँ हो ।
अर्को प्रश्न उठ्न सक्छ, के यी पक्षमा नयाँपन दिन सम्भव छ ? कहाँबाट ल्याउने नयाँ ? के संसारमै नभएको नयाँ हो ? होइन । त्यस्तो नयाँ त हुँदैन । सृष्टिको नियम कस्तो छ भने एउटा पदार्थ, एउटा तत्त्व अर्को पदार्थ, अर्को तत्त्वमा बदलिरहन्छ । त्यसैलाई हामी नयाँ भन्छौँ । धागोलाई कपडा बनाउँछौँ र नयाँ कपडा भन्छौँ । छालालाई जुत्ता बनाउँछौँ र नयाँ जुत्ता भन्छौँ । चेतनजगत्मै पनि प्रवृत्तिहरू त्यसरी नै बदलिरहन्छन् । हिगेल, डार्बिन, न्युटन, फायरबाख, रिकार्डो र आडम स्मिथको छालाबाट माक्र्सले नयाँ जुत्ता बनाए– द्वन्द्वात्मक ऐतिहासिक भौतिकवाद । अब माक्र्सलगायत उत्तरवर्ती दार्शनिक र विचारकहरूको छालाबाट अर्को जुत्ता बनाउने हो । धेरै राम्रा चिजलाई एकै ठाउँमा एलेम्बल्ड गर्दा उँट मात्र बन्दैन, कम्प्युटर पनि बन्छ । त्यस्तो कम्प्युटर जो रेडियो पनि हो, टिभी पनि हो, क्याल्कुलेटर पनि हो, टाइपराइटर पनि हो, फोन पनि हो । कैयौँ मेसिनको चरित्र, गुण स्वभाव संश्लेषण भएपछि कम्प्युटर बन्छ । त्यसरी नै उन्नाइसौँ र बीसौँ शताब्दीका दर्शन, राजनीति, अर्थतन्त्र र समाज–शास्त्रमा भएका धेरै राम्रा चिजलाई संगतिपूर्ण ढंगले मिलाएर नयाँ बनाउने हो । अलिअलि आफ्नो ज्ञान, सीप र कला पनि थप्ने हो ।
यहाँनेर प्रश्न उठ्छ के युग बदलियो ? हो, युग बद्लियो । कुन अर्थमा ? सबै अर्थमा । उन्नाइसौँ र बीसौँ शताब्दीका मान्यतामा अब समाज सीमित हुनै सक्दैन । न्युटनपछि विज्ञानमा आइन्स्टाइन र स्टेफेन हकिंसले थुप्रै नयाँ ल्याए । दार्शनिक चिन्तन पद्धतिमा उत्तरआधुनिकता आयो । रुढिवादी र अर्थहीन भनिएका पूर्वीय दर्शनका कैयौँ मान्यता योग, आयुर्वेद, ध्यान, मनोसाधना आदिको वैज्ञानिकता पुष्टि भयो । धर्म, कर्मकाण्ड र आत्मिक जीवन पद्धति फरक–फरक हुन् भन्ने पुष्टि भयो । आर्थिक नीतिमा निरपेक्ष खुला बजार अर्थतन्त्र र राज्य अर्थतन्त्र दुवै असफल भए । कम्युन वा उदार लोकतन्त्रका ठाउँमा सहभागितामूलक लोकतन्त्रको बहस अगाडि आयो । उत्पादन शक्ति भनेको श्रम मात्र हो वा प्रविधि पनि हो भन्ने नयाँ बहस प्रारम्भ भयो । सर्वहारा र बुर्जुवा वर्ग ध्रुवीकरणमा आधारित वर्ग विश्लेषणको युग अन्त्य भयो । विश्वव्यापी रूपमा श्रमिक र मालिक एकसाथ दुवै हुनसक्ने मध्यम वर्ग बहुमतमा आइपुग्यो । आज संसारका करिब ८० प्रतिशत देशमा मध्यम वर्ग बहुमतमा छ । श्रम कार्यघन्टाको महत्त्व घटेर गयो, श्रम सघनता र श्रम उत्पादकत्वको महत्त्व बढेर गयो । श्रम र पुँजीको विश्वव्यापीकरण अभूतपूर्व रूपमा बढ्दै गएको छ ।
यी सबै बद्लाव र चुनौती कुनै उन्नाइसौँ वा बीसौँ शताब्दीको विश्लेषण पद्धति वा सिद्धान्तलाई आधार मानेर सामना गर्नै सकिन्न । गर्न खोजे असफलता मात्र हात लाग्नेछ । वैचारिक रूपमा आज विश्व सभ्यता ‘उत्तरमाक्र्सवादी’ युगमा र समाज व्यवस्थाका हिसाबले ‘उत्तरपुँजीवादी’ युगमा आइपुगेको छ । जसले शुद्ध माक्र्सवादी वा शुद्ध पुँजीवादी भएर एककाइसौँ शताब्दीको सामना गर्ने प्रयास गर्नेछ, अन्तत: उसको हातमा विफलता नै विफलता बाँकी रहनेछ । त्यो विफलता, निराशा र कुण्ठालाई बारम्बार सामना गर्नुभन्दा एकपटक आँट गर्नु धेरै बुद्धिमतापूर्ण कार्य हुनेछ । आजसम्म बनेका कुनै अमुक सिद्धान्तको विरोधी वा समर्थक हुनु नयाँ शक्तिसँग सरोकार राख्ने विषय होइन । त्योभन्दा अझ पर गएर नयाँ क्षितिजको खोजी गर्नु नयाँ शक्तिको बहसको उद्देश्य होला भन्ने ठान्छु ।
पूर्वीय दर्शनमा झन्डै उस्तै लाग्ने तीन शब्द छन्– राग, बैराग र वितराग । मनोवैज्ञानिक विश्लेषण पद्धतिमा यी शब्दको ठूलो अर्थ हुन्छ । रागको अर्थ हो मोह, आकर्षण, कुनै चिजप्रतिको समर्पण भाव । बैरागको अर्थ हो, विकर्षण, मोहभंग, कटुता, वैमनस्य, विरोध । मानौँ, हामी कुनै अमुक सिद्धान्त वा संस्थाप्रति रागको भाव राख्छौँ, भन्छौँ, यसको विकल्प छैन । जब त्यही सिद्धान्त वा संस्थाप्रति बैरागको भाव उत्पन्न हुन्छ, भन्छौँ, त्यो कामै नलाग्ने खत्तम रहेछ । पक्षधरताको सिद्धान्त मूलत: राग र बैरागमा सीमित सिद्धान्त हो । कोही पनि मान्छे माक्र्सवादको समर्थक वा विरोधी छ, पुँजीवादको समर्थक वा विरोधी छ, ऊ राग वा बैरागमा सीमित छ भन्ने बुझिन्छ । ती मानिसले वितरागको भावलाई त्यसको महत्त्व र आनन्दलाई अनुभूत नै गर्न पाएका हुँदैनन् । उनीहरूलाई वितराग आश्चर्यजस्तो, रहस्यजस्तो, हुँदै नहुने फोकटियाजस्तो लाग्छ ।
वितराग भनेको के हो त ? रागभन्दा पनि पर, बैरागभन्दा पनि पर, विरोधभन्दा पनि पर, समर्थनभन्दा पनि पर, सत्यको अनुभूति गर्ने आकांक्षालाई वितराग भनिन्छ । अस्तित्वको वास्तविक रूपमा प्रकट हुने आकांक्षालाई वितराग भनिन्छ । उदाहरणका लागि सूर्यको अस्तित्व । सूर्यलाई कसैले समर्थन गरे पनि विरोध गरे पनि केही हुनेवाला छैन । नयाँ चिजको खोजी, सत्य अन्वेषणको चाहना पनि त्यस्तै हुन्छ । आइन्स्टाइनको सापेक्षता सिद्धान्तको विरोध गर्न हिटलरले सय वैज्ञानिकको समूह गठन गरेका थिए । उनीहरूले आइन्स्टाइनको विरोध गरिरहे । तर, त्यसले आइन्स्टाइनको सिद्धान्तलाई केही फरक परेन ।
संसारभरि नै अनुयायीको चरित्र यता रागी यता बैरागी हुन्छ । तर, अन्वेषकको चरित्र न त रागी हुन्छ, न त बैरागी, बरु वितरागी हुन्छ । बुद्धका समर्थक बुद्धको समर्थन गर्नु नै आफ्नो कर्तव्य ठान्छन् । बुद्धका विरोधी बुद्धका नियमको खण्डन गर्नुलाई आफ्नो कर्तव्य ठान्छन् । स्वयं बुद्धलाई न त्यसको समर्थन गर्नु थियो न विरोध । ठीक माक्र्सको विषय पनि त्यस्तै हो । माक्र्सका अनुयायी आफूलाई माक्र्सवादी भन्छन् । तर, माक्र्स भन्थे, ‘म त माक्र्सवादी होइन, म माक्र्स मात्र हुँ । मलाई माक्र्सवादी नभन ।’ माक्र्स र बुद्धको चरित्र एउटै हो, वितरागी चरित्र । तर, दुवैका अनुयायीचाहिँ रागी हुन् । दुवैका विरोधीचाहिँ बैरागी हुन् । रागी वा बैरागीलाई वितरागी हुनुको महत्त्व नै थाहा हुँदैन ।
मलाई लाग्छ, नयाँ शक्तिका अभियन्ता रागी वा बैरागी होइन, वितरागी हुनुपर्छ । एकसेएक रचनात्मक अन्वेषक हुने प्रयास गर्नुपर्छ उनीहरूले । कसैको अनुयायी मात्र हुनु छ, नयाँ शक्ति बनाउने दु:ख किन गर्नु ? कुनै ठूलो पार्टीमा जाँदा भो, अब त झन् स्थानीयदेखि प्रादेशिकस्तरको पनि चुनाव हुनेछ । टिकट पाउँने, चुनाव जित्ने, पद र भत्ता हासिल गर्ने, त्यति सजिलो बाटो हुँदाहुँदै शून्यबाट किन नयाँ शक्ति बनाउने ? तर, सृष्टिको उत्तिकै ठूलो नियम के हो भने हरेक युगमा केही न केही वितरागी मान्छे जन्मिन्छन् नै । उनीहरूले नयाँनयाँ प्रयास गरिरहन्छन् । ती प्रयासमध्ये कैयौँ असफल हुन्छन् । कैयौँ असफल प्रयासमध्ये कुनै एक प्रयास सफल हुन्छ, त्यही एउटाले नयाँ सत्यको उद्घाटन र नयाँ युग निर्माणमा योगदान गर्छ । नेपाललाई पनि त्यस्तै एउटा नयाँ सत्य, नयाँ युग र नयाँ शक्ति चाहिएको छ, जसको अधारभूत प्रतिबद्धता नै विकास, सुशासन, समन्याय र समृद्धि होस् । जसले यो काम गर्न सक्छ, त्यही नै नयाँ हो । त्यही नै वैकल्पिक हो । नयाँ शक्ति कसैको ठेक्कापट्टाको विषय होइन ।
अहिले त यस बहसलाई अझ धेरै कोणबाट उधिन्नु राम्रो हुन्छ । यदि हामी देशको विद्यमान गति, मति र नियतिसँग सन्तुष्ट छैनौँ भने कसो गर्दा अझ राम्रो हुन्छ भनेर आफ्ना तर्क राख्नु, नयाँ ज्ञान उत्पादनको प्रक्रियालाई प्रेरित गर्नु, पुराना मान्यतालाई अपडेट गर्न एक–अर्कालाई सहयोग गर्नु नै त हो नयाँ शक्तिको बहसमा सामेल हुनु । नयाँ शक्तिको बहसलाई यस अर्थमा लिने हो भने कोही कसैसँग तर्सिनु जरुरी छैन । यो कसैले कसैको भाग खोसेर खाने, कुनै प्याटेन्ट दाबी गर्नुपर्ने, एकअर्काप्रति निर्मम वा क्रूर प्रतिरोध वा अड्चन गर्नुपर्ने विषय हुँदै होइन । बहसलाई अनावश्यक रूपमा कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्रका टुटफुट, आग्रह, विग्रह, पूर्वाग्रह, रिस, कुण्ठा र प्रतिशोधसँग जोड्ने प्रयास आवश्यक छैन । एउटा जन्मिँदै गरेको फरक, स्वतन्त्र, सिर्जनशील र रचनात्मक बहसले एकसाथ अनेक धेरै आक्रमण धान्न सक्दैन ।
पुरानै पात्र कसरी नयाँ शक्तिको आधार हुन सक्छन् भन्ने अर्को प्रश्न स्वाभाविक रूपमा उठ्छ । अत्यन्त, विकृत, भद्दा र बदनामबाहेक व्यक्ति जोसुकै भए पनि केही फरक पर्दैन । एकदमै नयाँ व्यक्ति वा पात्र कहाँबाट आउँछ ? संसारका सानो–ठूलो आरोप नलागेको, दूधले धोएको एकजना पनि मान्छे हुँदैन । कसैमाथिका आरोप धेरै प्रचारित हुन्छन्, कसैमाथिका कम । कसैका खराब क्रियाकलाप समाजमा उजागर भएका हुन्छन्, कसैका हुँदैनन् ।
नयाँ शक्तिका अभियन्तालाई विभिन्न पार्टी छाडेका कहीँ नअटाएकाहरू भन्ने आरोप लागेमा उनीहरूले त्यसलाई पनि सहर्ष स्वीकार गर्नुपर्छ । नेपाली समाज यति धेरै राजनीतीकरण भएको छ कि अहिलेसम्म कुनै पनि पार्टीको छोइछिटो नलागेको नाबालकबाहेक कोही छैन । जीवनमा एकपटक छानिएको वा रोजिएको पार्टी, समूह वा विचारप्रति मान्छे जीवनभरि सहमत भइरहन्छ भन्ने छैन ।
त्यसो भए नयाँको अर्थ के त ? कुन मानेमा नयाँ ? नयाँको अर्थ प्रचलित प्रवृत्तिभन्दा फरक, मूलधारभन्दा वैकल्पिक, भइरहेको भन्दा अझ राम्रो, राम्रो हुने ग्यारेन्टी गर्न नसकिए पनि राम्रो गर्ने चाहना, भावना र इच्छाशक्ति नै नयाँ हो । नीति, प्रणाली र अभ्यासको नयाँपन हो । नयाँको अर्थ दार्शनिक विश्लेषण पद्धतिमा नयाँ, अर्थतन्त्र, विकास र समृद्धिको प्रारूपमा नयाँ, संगठनात्मक नीति र अभ्यास गर्ने संस्कृतिमा नयाँ, राज्य प्रणालीको संरचनाको प्रस्तावमा नयाँ, समाजवादी परम्पराको व्याख्यामा नयाँ, आन्दोलनको समग्र चरित्र र ढाँचामा नयाँ हो ।
अर्को प्रश्न उठ्न सक्छ, के यी पक्षमा नयाँपन दिन सम्भव छ ? कहाँबाट ल्याउने नयाँ ? के संसारमै नभएको नयाँ हो ? होइन । त्यस्तो नयाँ त हुँदैन । सृष्टिको नियम कस्तो छ भने एउटा पदार्थ, एउटा तत्त्व अर्को पदार्थ, अर्को तत्त्वमा बदलिरहन्छ । त्यसैलाई हामी नयाँ भन्छौँ । धागोलाई कपडा बनाउँछौँ र नयाँ कपडा भन्छौँ । छालालाई जुत्ता बनाउँछौँ र नयाँ जुत्ता भन्छौँ । चेतनजगत्मै पनि प्रवृत्तिहरू त्यसरी नै बदलिरहन्छन् । हिगेल, डार्बिन, न्युटन, फायरबाख, रिकार्डो र आडम स्मिथको छालाबाट माक्र्सले नयाँ जुत्ता बनाए– द्वन्द्वात्मक ऐतिहासिक भौतिकवाद । अब माक्र्सलगायत उत्तरवर्ती दार्शनिक र विचारकहरूको छालाबाट अर्को जुत्ता बनाउने हो । धेरै राम्रा चिजलाई एकै ठाउँमा एलेम्बल्ड गर्दा उँट मात्र बन्दैन, कम्प्युटर पनि बन्छ । त्यस्तो कम्प्युटर जो रेडियो पनि हो, टिभी पनि हो, क्याल्कुलेटर पनि हो, टाइपराइटर पनि हो, फोन पनि हो । कैयौँ मेसिनको चरित्र, गुण स्वभाव संश्लेषण भएपछि कम्प्युटर बन्छ । त्यसरी नै उन्नाइसौँ र बीसौँ शताब्दीका दर्शन, राजनीति, अर्थतन्त्र र समाज–शास्त्रमा भएका धेरै राम्रा चिजलाई संगतिपूर्ण ढंगले मिलाएर नयाँ बनाउने हो । अलिअलि आफ्नो ज्ञान, सीप र कला पनि थप्ने हो ।
यहाँनेर प्रश्न उठ्छ के युग बदलियो ? हो, युग बद्लियो । कुन अर्थमा ? सबै अर्थमा । उन्नाइसौँ र बीसौँ शताब्दीका मान्यतामा अब समाज सीमित हुनै सक्दैन । न्युटनपछि विज्ञानमा आइन्स्टाइन र स्टेफेन हकिंसले थुप्रै नयाँ ल्याए । दार्शनिक चिन्तन पद्धतिमा उत्तरआधुनिकता आयो । रुढिवादी र अर्थहीन भनिएका पूर्वीय दर्शनका कैयौँ मान्यता योग, आयुर्वेद, ध्यान, मनोसाधना आदिको वैज्ञानिकता पुष्टि भयो । धर्म, कर्मकाण्ड र आत्मिक जीवन पद्धति फरक–फरक हुन् भन्ने पुष्टि भयो । आर्थिक नीतिमा निरपेक्ष खुला बजार अर्थतन्त्र र राज्य अर्थतन्त्र दुवै असफल भए । कम्युन वा उदार लोकतन्त्रका ठाउँमा सहभागितामूलक लोकतन्त्रको बहस अगाडि आयो । उत्पादन शक्ति भनेको श्रम मात्र हो वा प्रविधि पनि हो भन्ने नयाँ बहस प्रारम्भ भयो । सर्वहारा र बुर्जुवा वर्ग ध्रुवीकरणमा आधारित वर्ग विश्लेषणको युग अन्त्य भयो । विश्वव्यापी रूपमा श्रमिक र मालिक एकसाथ दुवै हुनसक्ने मध्यम वर्ग बहुमतमा आइपुग्यो । आज संसारका करिब ८० प्रतिशत देशमा मध्यम वर्ग बहुमतमा छ । श्रम कार्यघन्टाको महत्त्व घटेर गयो, श्रम सघनता र श्रम उत्पादकत्वको महत्त्व बढेर गयो । श्रम र पुँजीको विश्वव्यापीकरण अभूतपूर्व रूपमा बढ्दै गएको छ ।
यी सबै बद्लाव र चुनौती कुनै उन्नाइसौँ वा बीसौँ शताब्दीको विश्लेषण पद्धति वा सिद्धान्तलाई आधार मानेर सामना गर्नै सकिन्न । गर्न खोजे असफलता मात्र हात लाग्नेछ । वैचारिक रूपमा आज विश्व सभ्यता ‘उत्तरमाक्र्सवादी’ युगमा र समाज व्यवस्थाका हिसाबले ‘उत्तरपुँजीवादी’ युगमा आइपुगेको छ । जसले शुद्ध माक्र्सवादी वा शुद्ध पुँजीवादी भएर एककाइसौँ शताब्दीको सामना गर्ने प्रयास गर्नेछ, अन्तत: उसको हातमा विफलता नै विफलता बाँकी रहनेछ । त्यो विफलता, निराशा र कुण्ठालाई बारम्बार सामना गर्नुभन्दा एकपटक आँट गर्नु धेरै बुद्धिमतापूर्ण कार्य हुनेछ । आजसम्म बनेका कुनै अमुक सिद्धान्तको विरोधी वा समर्थक हुनु नयाँ शक्तिसँग सरोकार राख्ने विषय होइन । त्योभन्दा अझ पर गएर नयाँ क्षितिजको खोजी गर्नु नयाँ शक्तिको बहसको उद्देश्य होला भन्ने ठान्छु ।
पूर्वीय दर्शनमा झन्डै उस्तै लाग्ने तीन शब्द छन्– राग, बैराग र वितराग । मनोवैज्ञानिक विश्लेषण पद्धतिमा यी शब्दको ठूलो अर्थ हुन्छ । रागको अर्थ हो मोह, आकर्षण, कुनै चिजप्रतिको समर्पण भाव । बैरागको अर्थ हो, विकर्षण, मोहभंग, कटुता, वैमनस्य, विरोध । मानौँ, हामी कुनै अमुक सिद्धान्त वा संस्थाप्रति रागको भाव राख्छौँ, भन्छौँ, यसको विकल्प छैन । जब त्यही सिद्धान्त वा संस्थाप्रति बैरागको भाव उत्पन्न हुन्छ, भन्छौँ, त्यो कामै नलाग्ने खत्तम रहेछ । पक्षधरताको सिद्धान्त मूलत: राग र बैरागमा सीमित सिद्धान्त हो । कोही पनि मान्छे माक्र्सवादको समर्थक वा विरोधी छ, पुँजीवादको समर्थक वा विरोधी छ, ऊ राग वा बैरागमा सीमित छ भन्ने बुझिन्छ । ती मानिसले वितरागको भावलाई त्यसको महत्त्व र आनन्दलाई अनुभूत नै गर्न पाएका हुँदैनन् । उनीहरूलाई वितराग आश्चर्यजस्तो, रहस्यजस्तो, हुँदै नहुने फोकटियाजस्तो लाग्छ ।
वितराग भनेको के हो त ? रागभन्दा पनि पर, बैरागभन्दा पनि पर, विरोधभन्दा पनि पर, समर्थनभन्दा पनि पर, सत्यको अनुभूति गर्ने आकांक्षालाई वितराग भनिन्छ । अस्तित्वको वास्तविक रूपमा प्रकट हुने आकांक्षालाई वितराग भनिन्छ । उदाहरणका लागि सूर्यको अस्तित्व । सूर्यलाई कसैले समर्थन गरे पनि विरोध गरे पनि केही हुनेवाला छैन । नयाँ चिजको खोजी, सत्य अन्वेषणको चाहना पनि त्यस्तै हुन्छ । आइन्स्टाइनको सापेक्षता सिद्धान्तको विरोध गर्न हिटलरले सय वैज्ञानिकको समूह गठन गरेका थिए । उनीहरूले आइन्स्टाइनको विरोध गरिरहे । तर, त्यसले आइन्स्टाइनको सिद्धान्तलाई केही फरक परेन ।
संसारभरि नै अनुयायीको चरित्र यता रागी यता बैरागी हुन्छ । तर, अन्वेषकको चरित्र न त रागी हुन्छ, न त बैरागी, बरु वितरागी हुन्छ । बुद्धका समर्थक बुद्धको समर्थन गर्नु नै आफ्नो कर्तव्य ठान्छन् । बुद्धका विरोधी बुद्धका नियमको खण्डन गर्नुलाई आफ्नो कर्तव्य ठान्छन् । स्वयं बुद्धलाई न त्यसको समर्थन गर्नु थियो न विरोध । ठीक माक्र्सको विषय पनि त्यस्तै हो । माक्र्सका अनुयायी आफूलाई माक्र्सवादी भन्छन् । तर, माक्र्स भन्थे, ‘म त माक्र्सवादी होइन, म माक्र्स मात्र हुँ । मलाई माक्र्सवादी नभन ।’ माक्र्स र बुद्धको चरित्र एउटै हो, वितरागी चरित्र । तर, दुवैका अनुयायीचाहिँ रागी हुन् । दुवैका विरोधीचाहिँ बैरागी हुन् । रागी वा बैरागीलाई वितरागी हुनुको महत्त्व नै थाहा हुँदैन ।
मलाई लाग्छ, नयाँ शक्तिका अभियन्ता रागी वा बैरागी होइन, वितरागी हुनुपर्छ । एकसेएक रचनात्मक अन्वेषक हुने प्रयास गर्नुपर्छ उनीहरूले । कसैको अनुयायी मात्र हुनु छ, नयाँ शक्ति बनाउने दु:ख किन गर्नु ? कुनै ठूलो पार्टीमा जाँदा भो, अब त झन् स्थानीयदेखि प्रादेशिकस्तरको पनि चुनाव हुनेछ । टिकट पाउँने, चुनाव जित्ने, पद र भत्ता हासिल गर्ने, त्यति सजिलो बाटो हुँदाहुँदै शून्यबाट किन नयाँ शक्ति बनाउने ? तर, सृष्टिको उत्तिकै ठूलो नियम के हो भने हरेक युगमा केही न केही वितरागी मान्छे जन्मिन्छन् नै । उनीहरूले नयाँनयाँ प्रयास गरिरहन्छन् । ती प्रयासमध्ये कैयौँ असफल हुन्छन् । कैयौँ असफल प्रयासमध्ये कुनै एक प्रयास सफल हुन्छ, त्यही एउटाले नयाँ सत्यको उद्घाटन र नयाँ युग निर्माणमा योगदान गर्छ । नेपाललाई पनि त्यस्तै एउटा नयाँ सत्य, नयाँ युग र नयाँ शक्ति चाहिएको छ, जसको अधारभूत प्रतिबद्धता नै विकास, सुशासन, समन्याय र समृद्धि होस् । जसले यो काम गर्न सक्छ, त्यही नै नयाँ हो । त्यही नै वैकल्पिक हो । नयाँ शक्ति कसैको ठेक्कापट्टाको विषय होइन ।
http://www.enayapatrika.com बाट साभार
No comments:
Post a Comment