 |
| दीर्घराज प्रसाई |
पूर्वमा ब्रम्हपुत्र पश्चिममा हिन्दुकुश, उत्तरमा कैलाश–मानसरोवर र दक्षिणमा गंगासम्मको भूभागलाई नैं ‘हिमवत्खण्ड’ र गंगादेखि हिन्दमहासागरसम्मको भूभागलाई भारतखण्ड भनिन्छ। संसारमा हिन्दुअस्मिता बोकेका राष्ट्रहरुमा खासगरेर ‘हिमवतखण्ड नेपाल’ र ‘भारतखण्ड’ हुन्। यी दुबै राष्ट्रबाट विश्वभर हिन्दु–दर्शन, संस्कृति र सभ्यताको विस्तार भएको हो। प्राचीन समयदेखि हिमवतखण्ड नेपाल तथा भारतको सभ्यतालाई विश्वले ठूलो महत्व राख्दै आएको छ। हिमवतखण्ड नेपाल तथा भारत बिचमा युगौंयुगदेखि गहन तादाम्यता कायम छ। इतिहासविद् योगी नरहरिनाथले उल्लेख गर्नु भएकोछ– ‘कैलास–मानसरोवरदेखि हिन्दमहासागरसम्म जसको राज्य र घर छ त्यो हिन्दु हो।’ वैदिक हिन्दु नीति र सिद्धान्तलाई विश्वका अनेकौं देशहरुमा पुर्याएर विश्वलाई मानव परिवारलाई सभ्य बनाउनमा ऋषि महर्षिहरुबाट अनेकौं योगदानहरु भएका थिए। वैदिक–हिन्दुसभ्यता विस्तार गर्ने क्रममा ऋषिहरु भन्थे–‘कृण्वन्तो विश्वमार्यम्’ अर्थात विश्वलाई सभ्य बनाऔं। यसरी यसक्षेत्रका अनेकौं ऋषिहरुबाट संसारको सभ्यतामा मानवीयताबाट सिंचित भएको हो।
यसले सभ्यताको विमास र बिस्तारबाट नेपाल–भारत हिन्दुहरुको लागि पवित्र पूण्यभूमि मानिन्छ।तर लगभग हजार बर्षसम्मको मुसलमानी र अंग्रेज सम्राज्यवादीहरुको अतिक्रमणको कारणले भारतमा हिन्दुअस्मिता नष्ट गराउने काम भयो। तथापि भारतका स्वाभिमानी हिन्दुहरुले आफ्नो अस्मिता र सभ्यता बचाउन मुसलमानी आक्रमणसँग मुकाविला गरिरहे।
भारतमा अंग्रेरजहरुबाट हिन्दुअस्मिता माथि आक्रमण बढ्दो अवस्थामा पुगेपछि नेपाल पनि अछुतो हुने स्थिति थिएन। गोर्खाका राजा पृथ्वीनारायण शाहबाट विक्रम संवत् १८०० मा बनारसको भ्रमण गरेको अवस्थामा कासीमा अवस्थित विश्वनाथको मंदिरलाई मुसलमान सम्राट औरङ्गजेबबाट भत्काएकोबेलादेखि नैं भग्नावसेसको रुपमा नैं रहेको थियो। मुसलमानको साम्राज्पयछि भारतमा अंग्रेजी साम्राज्य स्थापित भएको अवस्था थियो। त्यसबेलामा भारतका हिन्दुहरु माथि इसाईृहरुले आक्रमण गरेको दयनीय अवस्था देख्दा पृथ्वीनारायण शाहबाट हिमवतखण्ड क्षेत्रको हिन्दु तथा बौद्ध अस्मिता बचाउन आवश्यकता महसुस गरेर बनारसबाटै हतियार बनाउने मुसलमान कालिगढहरु साथमा लिएर ठूलो हिम्मत र आाटकासाथ गोर्खा फर्केका थिए।
भारतमा धेरै प्रकारबाट हिन्दु पहिचान समाप्त गर्नमा अनेकौं काण्डहरु मच्चाएता पनि राजा पृथ्वीनारायणले मुसलमाननसँग मिलेर हिन्दु अस्मिता बचाउने जुन योगदान भयो यसको परिणाम अहिलेसम्म नेपालमा हिन्दु तथा मुसलमान बीच कुनै बैमनष्यता देखापर्ने गरेको छैन। धार्मिक सहअस्तित्वको भावना हिन्दु र मुसलमानको बिचमा कायम हुनु यो एउटा ठूलो उदाहरण हो। तर गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले स–साना टुक्राहरुमा विभाजीत हिमवतखण्डका राज्यहरुको एकीकरण गरेर समयमैं विश्वभरमा हिन्दुहरुको सार्वभौम अस्तित्व र प्रतिष्ठा जोगाएर राख्ने काम गरे।
यही हिसाबले भारतले हिमवतखण्ड नेपाललाई ठूलो महत्व दिदै आएको हो। नेपाल र भारत बीचको सांस्कृतिक एकतालाई निरन्तरता दिनेक्रममा नेपालका राजा र दुबैदेशका जनताबाट लिच्छविकालदेखिनैं मलजल गर्ने कार्य हुँदै आएको छ। भारतका अनेकौं धामहरु–रामेश्वर, जगन्नाथ, विश्वनाथ, बद्रीनाथ, केदारनाथ, गया, कामाक्ष कामरुप आदिमा नेपालका राजाहरुको विशेषाधिकार रहिआएको भन्ने कुरा ‘…माई कामाक्ष शरणकरे …स्वर्गेस वंशउद्भवः भूपनिर्मित मन्दिरमिदम्’ आसामको कामाक्ष कामरुपमा तत्कालीन श्री ५ गिर्वाणयुद्ध विक्रम शाहको पालामा शिलालेख राखी लालमोहोरिया पण्डा खडा गरी १२ गाउँ बिर्ता दिई लालमोहोर गरी दिएको थियो। मनुले विध्य र हिमालको वीचको भागलाई आर्यवर्त मान्नुको साथै प्रयागदेखि सिधा उत्तर हिमालयसम्मको भागलाई ब्रम्हर्षि देशमा गणना गरेकाछन्।
जर्मनका विद्वान भोल्टेयरले भनेका थिए–‘हिन्दुशास्त्र पश्चिमी जगतको लागि पूर्वीय जगतको सबैभन्दा उपहार हो।’ वेलायतका विद्वान जर्ज वर्नाड साले भनेका थिए– ‘हिन्दुधर्म संसारको सर्वाधिक र उदार धर्म बन्नगएको छ।’
पच्चिससय बर्षअगाडि इरानको फारसी पोलिसनगरमा ईशाभन्दा ४८६ बर्ष पुरानो दारा हस्तास्पको स्मारकको शिलालेखमा ‘हिन्दु’ र हिन्दुस दुबै उल्लेख छ भन्ने कुरा ‘इन्साइक्लोपिडिया अफ रिलिजन्स एण्ड एथिक्स’ मा उल्लेख भएको र इरान देशको फार्सी साम्प्रदायको प्राचीन ग्रन्थ ‘शातीर’मा ब्यास ऋषिको वाक्यलाई उद्धृत गर्दै– ’म हिन्दु देशमा जन्मिएको सच्चा हिन्दु हुँ” भन्ने कुरा उल्लेख छ। यसबाट यो स्पष्ट हुन्छ भने हिन्दूत्वको महीमा पच्चिससय बर्षअगाडिदेखि विश्वका विभिन्न देशहरुमा फैलिइसकेको थियो।
इतिहासमा उल्लेख छ–इशापूर्व ३०० अगाडि चन्द्रगुप्त मौर्यको शासनकालमा मेगस्थनीज तथा फाइहानका यात्रा वृतान्तमा उल्लेख छ– ‘हिन्दुरुको लामोज्यु लामोआयु, निरोगी, नसानखाने, सरलस्वभाव, प्रतिभाशाली, झुठो नबोल्ने, लेनदेनमा साक्षी नराख्ने, आफ्नो घरमा ताल्चासम्म नलाउने, चोरी भन्ने कहीं सुनेनौं’ भन्ने कुराले हिन्दुधर्म कति पुरानो र परिस्कृत छ भन्ने कुराको बोध हुन्छ। किरातकालमा गौतमबुद्ध जन्मिएको ठाउँ पत्ता लगाएर भारतबर्षबाट राजा अशोक नेपाल आएर–‘यहाँ भगवान जन्मिएका थिए’ भनेर ठूलो ढुङ्गाको स्तम्भ खडा गरेको कुरा लुम्बिनीको अशोक स्तम्भले बताउँदछ।
प्राचीन समयदेखि हिमवतखण्ड नेपालको महत्वलाई दक्षिणका देशहरु (अहिलेको भारत) ले ठूलो महत्व राख्दै आएको छ। हिमवतखण्ड पुस्तकको ७१ अध्यायको श्लोक १६मा उल्लेख छ– मार्कण्डेय, अशोस्थामा, वली,व्यास, हनुमान, कृप, प्रशुराम र विभूषणले यही तपस्या गरेर चिरंजीवी भएका हुन्। पशुपत क्षेत्रको महत्व बुझेर मरिची, अंगिरा, पुलह, भृगु र अत्री जस्ता ऋृषिहरु र प्रह्लाद जस्ता भक्त यही रहेर अष्टमूर्ति महेशको पूजा गर्छन्’ भनेर उल्लेख छ।
भारविले यस क्षेत्रलाई नैं केन्द्रीत गरेर ‘किराँतार्जुनीयम्’ महाकाव्य लेखेको कुरालाई पनि यहाँको सभ्यताको विकासमा स्रोतको रुपमा लिइन्छ। अर्जुनले धनुर्विद्याको विशेष ज्ञान किरात प्रदेशमैं प्राप्त गरेको कुरा महाभारतमा उल्लेख छ। महाभारतमा– ‘नेपाल विषय राजन्’ भनेको कुरा उल्लेख छ। ‘मूल सर्वस्तीवाद विनयसंग्रह’ बौद्ध गन्थ र नेपाल माहात्म्य जस्ता ग्रन्थहरुले यसक्षेत्रको पौराणिक अवस्था कस्तो थियो भन्ने कुराहरुको चित्रण गरेको पाइन्छ।
पशुपति, गहेश्वरी, स्वयम्भु, वौद्ध आदि जस्ता तीर्थस्थलहरुबाट हिन्दु र बौद्ध मार्गीहरु वीचमा समन्वयात्मक बाटो स्थापित हुन गएको कुरालाई चिनिया यात्री हुयाङसाङले उल्लेख गर्दै हिन्दु मन्दिरहरु र बौद्ध संघहरु साथसाथ बनेका र यिनको एकात्म्य भएको कुरा आफ्नो यात्रा वृतान्तमा उल्लेख गरेका थिए।
तर नेपाल तथा भारतमा पश्चिमाहरुले यहाँको सांस्कृतिक पहिचान र मान्यताहरु माथि धावा बोल्दै आएका हुनाले हिन्दु तथा बौद्धहरु असंतुष्ट छन्। क्रिस्चियनहरुले आफ्नो उदगम कहाँबाट भएको हो, हामी को हौं बुझ्न चाहेर अरुहरुको धार्मिक पहिचान तथा उदगम् बारेमा अध्ययन गरेर हिमवतखण्डको पहिचान र यहाँका सम्पत्तिको रुपमा पूजनीय हिन्दु अस्मिताको सम्मान गर्नसक्नु पर्दछ। वैदिक हिन्दु सनातन धर्म सभ्यताको उद्गम हो। वैदिक हिन्दु सनातन धर्म पञ्चदेवका उपाशक हुन्छन्। ॐ कार जगत नै वैदिक हिन्दु पञ्चदेवका उपाशक हुन्।
वैदिक सनातन हिन्दु धर्मको आडमा रहेर हामी एकले अर्कोका सम्मान गछौं। हिन्दु धर्म भन्दा धेरै पछि जन्मिएका धर्महरु– मुस्लिम, क्रिस्चियन हुन्। हिन्दु र बौद्धहरु अत्यन्त उदार भएर क्रिस्चियन होस् वा मुस्लिम् आदर गर्छन्। तर हिन्दु र बौद्धको आधिकारिक थलोमा आएर यहाँको धर्म माथि नैं आक्रमण गर्ने र धर्म परिवर्तन गराउन इसार्इहरको चासो बढ्दो रहेकोमा नेपालका हिन्दुहरु असहिष्णु बनेका छन्। नेपालमा मुसलमानहरुप्रति हिन्दु र बौद्धको कुनै चित्त दुःखाई छैन। किनकि मुसलमानहरु आफ्नो धर्म मान्छन् र नेपालका हिन्दु तथा बौद्धप्रति सम्मान गर्छन्, आक्रमक हुँदैनन्। त्यसैले हामी मुसलमानप्रति आक्रोशित छैनौं।
तर भारतमा ठीक त्यस्को उल्टो छ। भारतमा मुसलमान सम्राज्यले हिन्दुहरु माथि अनावश्यक आक्रमण र अपदस्त गर्न खोजेकाले भारतमा हिन्दु र मुसलमान बीचमा सँधै झगडा छ। एकले अर्कोको अस्तित्वको कदर गर्दैनन्। तर क्रिस्चियनहरुप्रति नेपालमा हिन्दुहरु सशंकित र आक्रोशित छन्। क्रिस्चियनहरु नेपालको पहिचानलाई ध्वस्त बनाउन चाहान्छन्। सन् १७६८ भन्दा अगाडि नेपालका मल्ल राजाहरुलाई प्रभाव पारेर केही नेपालीलाई क्रिस्चियन बनाइएको र पछि सन् १७६८ मा राष्ट्रनिर्माता पृथ्वीनारायण शाहले क्रिस्चियन धर्म प्रचारक केपुचीन पादरीहरुलाई यहाँबाट लखेटेकाले क्रिस्चियनहरु हिन्दु तथा नेपालका पहिचानहरुप्रति नकारात्मक बनेका हुन्।
तर क्रिस्चियनहरुले त्यसरी नेपाललाई नहेरेर नेपालको प्राचीनता, सार्वभौमिकता र महानतालाई चिन्नसक्नु पर्दछ। पहिला नेपाल अहिलेको भन्दा ठूलो थियो। हिमवतखण्ड नेपाल विभिन्न टुक्रामा विभाजित हुँदै आएको अवस्थामा चन्द्रगुप्त विक्रमादित्यका छोरा समुन्द्रगुप्तको प्रयागको अभिलेखमा–‘कामरुप (आसाम) र कर्कपुर (कुमाऊँ र गडवाल क्षेत्र सबै)को वीचको देशलाई ‘नेपाल’ भनी लेखिएको छ। यसक्षेत्रको संरक्षणको प्रेरणस्रोत पृथ्वीनारायण शाह हुनपुगे। गोरखा एउटा राज्य थियो। यसक्षेत्रका ससाना हिन्दु–राज्यहरुको एकीकरण गरेर पृथ्वीनारायण शाहबाट ‘नेपालअधिराज्य’को सिर्जना गरेर यसक्षेत्रको अस्मिता जोगाउने काम गरे। पृथ्वीनारायण शाहका पुरोहित शक्तिवल्लव अर्यालले मुक्तकण्ठले प्रशंन्सा गरेका थिए– ‘जौन नेपालराज्य विषये हिमाल पर्वतका कन्दरादेखि…चारैतिरबाट मुनिजनहरुले सेवा गरिएका कौसिकीका धारा वेगले बहन्छन्, जहाँ प्रख्यात भएका नीलकण्ठ विराजमान भयाका छन्, सोही नेपाल देश हो।
जहाँ हिमालपर्वतकी पुत्री गुह्रेकाली विराजमान भयाकी छन्, जहाँ पूण्या भयाकी बागमती छन् जहाँ पशुपतिका प्रत्यक्ष भयाका शिवलिङ्ग छन्, जहाँ चाँगुनारायण छन्, जहाँ सम्पूर्ण भयकन हर्न्या बज्रयोगिनी छन्,जहाँ पञ्च लिङ्गेश्वर पचली भैरव छन्।’ दुईसय पचास बर्ष अगाडि यसरी उल्लेखित वाक्यहरुको मनन् गरियो भने पनि नेपालको सही परिचय प्राप्त हुन्छ।
फलतः विश्वमा हिन्दु तथा बौद्धको पहिचान चिरस्थायी बनाई राख्न नेपाल–भारत दुबै देशका धाम, मठ, मन्दिर, गुम्बाहरुको संरक्षण गर्न दुबै देशले खास योजना बनाएर यो क्षेत्रको सांस्कतिक पहिचान बचाएर विश्वभर यो क्षेत्रको महत्व बुझाउन सक्नुपर्ने अत्यावश्यक छ।
यसको लागि नेपाल र भारत बीचमा उच्चस्तरीय संयुक्त धार्मिक–सांस्कृतिक समिति गठन गरिनुपर्छ। यसक्षेत्रका सास्कृतिक मान्यताहरु बीच सौहार्दता कायम गर्न दुबै राष्ट्रका राजदूताबासमा उच्चस्तरीय नियोगको व्यवस्था गरेर दुबै राष्ट्रका धार्मिक स्थल् धाम, मंन्दिर, पीठ तथा गुम्बाहरुमा तीर्थयात्रीहरु र पर्यटकहरुको आवतजावतमा सुव्यवस्था कायम गर्न धार्मिक सुव्यवस्थापन समितिहरु गठन गरी विश्वभरका ॐ कार हिन्दु परिवारको तीर्थ यात्रामा सुरक्षा, आवास, खानपिनको सुव्यवस्था गरी त्यस्ता धार्मिक क्षेत्रको अस्मितालाई अरु सुदृढ राख्न सक्नुपर्ने आवश्यकता छ। यसो भएमा नेपाल तथा भारत बीचमा उठ्न जाने आपसी गलत फहमीहरु परास्त गर्न पनि सजिलो हुन जान्छ।
No comments:
Post a Comment