जनयुद्ध र थाकेका अगुवाहरू - ऋषिराज बराल

ऋषिराज बराल

नेपाली सन्दर्भको जनयुद्धको चर्चा गर्दा यसको उमेर १८ वर्ष भएछ । असाध्यै हलक्क बढेको, तर निश्चित चरणमा पुग्दा अर्थात् समय नपुग्दै आँधी, हुरी र बतासले लछारपछार पारेको वासनादार कुनै फूलको बिरुवाका झैँ भएको छ यसको इतिहास । अथवा आकाश छुन तछाडमछाड गर्दै अग्लिन खोजेको, तर तुषाराले कठ्याङ्ग्रिएर  भुइँमै कतै हराएको हिमाली भेकमा उम्रेको धुपीको कुनै विरुवा झैँ भएको छ यसको इतिहास ।

त्यसबेला जन्मेको कुनै मान्छे पात्र अब लक्का जवान भइुसकेको छ । दश वर्ष पुग्दासम्म मान्छेको संस्मरण शक्ति परिपक्व हुन केही समय लागे पनि उसले आफू वरिपरिको कुराको संझनालाई केही न केही मात्रामा सँगालेकै हुन्छ ।  जो २०६३ पछि जन्म्यो, उसले विगतका घटनाहरूमा,  इतिहासका पानाहरूमा अथवा बा–आमाका कथाहरूमा  सुन्नेछ हाम्रो महान् जनयुद्धको महागाथा । ती देखिजान्नेहरू र ती सुनीजान्नेहरूले  कथा हाल्ने छन् एका देशमा …।

म अलिकति भावुक भएको छु । यो भावुकताभित्र रोमान्टिक भाव होइन,  केही आक्रोस र केही विद्रोहभाव छ, पीडा पनि छ । हामी जो चक–डस्टर छोडेर युद्धमोचार्मा सहभागी भयौँ —हाम्रो छापामार हाम्रो लाला सेना…। हामी जसले हिउँ, तुषारो, हुरी बतास, चट्याङ र हेलीआतङ्क विरुद्ध प्रतिरोध गर्दै युद्ध मोर्चाका समाचारहरू लाइभ टेलिकास्टगर्यौँ ”–कमरेडहरू, ठीक यतिबेर, ठीक यतिबेर हाम्रो एसल्ट ग्रुप  दुस्मनको अन्तिम बङ्कर कब्जाको तयारीमा छ र केही बेरपछि हाम्रो रातो झन्डा त्यहाँ फहरिने छ…।“  सायद हामीले त्यति सारो केही गुमाएनौँ । बरु थुप्रै कुरा आर्जन गर्यौँ  । हामी  अनुभवले समृद्ध भयौँ । सुन्थ्यौँ, पढ्थ्यौँ, रुसमा यस्तो भयो, चीनमा यस्तो भयो  भनेर । भोग्यौँ हामीले । मान्छेहरू प्राणको आहुति दिन  कति सारो तँछाडमछाड गर्दा रहेछन् ! मान्छेहरू बलिदानका लागि कतिसारो प्रतिस्पर्धा गर्दा रहेछन् ।  प्यारो भनेको आफ्नो जीवन  न हो । त्यही जीवन बलिदान गर्न मान्छे भुँइँमा बन्दुक खस्न नपाउँदै कसरी लामबद्ध हुँदो रहेछ । कहाँबाट आउँदो रहेछ त्यो त्याग, त्यो उत्सर्गभाव ! साथी ढलेको देख्दा कसरी तात्तो रहेछ छाती र मुटु !  कसरी हाँसीहाँसी पठाउन सक्ता रहेछन् बाआमाहरू छोराहरूलाई बन्दुक समाउन । मुटुको टुक्रा न हो, कसरी पो गर्वका साथ भन्न सक्छन्— देश र जनताको मुक्तिका लागि मेरो सन्तान सहिद भयो भनेर । तर सक्ता रहेछन्, यस्तै रह्यो हाम्रो जनयुद्ध ।

त्यसै आएको छैन यो उदात्तभाव । छ, एउटा सन्दर सपना छ त्यहाँ । एउटा नयाँ संसार, हाम्रो संसार शोषण र दमन नभएको संसारको कामना छ त्यहाँ । वर्षौदेखि उत्पीडनबाट मुक्त हुने उत्कण्ठा छ त्यहाँ । मन रमाउने हरियो धरती र सुनौलो आकासका लागि, बिहान खाए बेलुका के खाउँ भन्ने संसारबाट मुक्त हुनका लागि त बोकेका थियौँ हामीले बन्दुक । एउटा कासनमा ऊ मृत्युवरण गर्न तमतयार हुन्थ्यो–मरे सहिद, जिते संसार । तर त्यसो भएन । उज्यालो हुनहुन लाग्दा फेरि साँझ पर्यो—कुनै दन्त्यकथाका झैँ भयो । अचानक के के भएजस्तो भयो  । बेतालपच्चिसीको कथाझैँ भयो, कता हिँडेको मान्छे कता पुगियो । रात परेर जङ्गलमा बाटो हराएको मान्छेको कथाझै भयो । 

पढेका त थियौँ हामीले  इतिहासमा—क्रान्ति मुखमुख त प्रतिक्रान्ति घाँटीघाँटी भनेर । पढेका थियौँ हामीले अमुक देशमा अमुक नेताले क्रान्तिप्रति  यस्तो गर्यो  भनेर । गद्दारीका थुप्रै कथाहरू पढेका थियौँ हामीले । तर हामीले आफ्नै आँखा अगाडि देख्यौँ,  भोग्यौँ— चुलिएको त्यत्रो पहाड कसरी गल्र्यामगुर्लुम हुँदो रहेछ  । आदर्शहरू कसरी भत्किँदा रहेछन् र नायकहरू कसरी खलनायकमा पतन हुँदा रहेछन् । बलिदानमाथि खेलवाड गरियो,  सहिदको रगतमाथि महलहरू ठडिए । कसैका परिवारको अझैसम्म अत्तोपत्तो छैन । कसैका परिवारका सदस्यहरू नवराजकुमारमा परिणत भएका छन् । ती महिनैपिच्छे श्रीमती फेर्छन् ।  कोही भोकको कारण कर्णलीमा हाम फालेर मृत्यु रोज्न बाध्य छ र कोही राजमहलको ठाँटबाठमा विराजमान छ । गम्छु कहिलेकाहीँ के कालागि जान फ्याल्यौ बाबै कसका लागि ज्यान फ्याल्यौ !

गजबको भएको छ हाम्रो इतिहास— कसरी एक कालखण्डको नेता अर्को कालखण्डमा गद्दारमा परिणत हुँदो रहेछ ।  कसरी क्रान्न्तिकारी पार्टीको इतिहासलाई एकाध गद्दारहरूले फोहोरको डङ्गुरमा परिणत गर्दा रहेछन् । कसरी सिङ्गो पार्टी, नेतृत्वमा रहेका एकाधकै कारणा सिद्धिँदो रहेछ । सिङ्गो सङ्गठन कसरी एकाध नेताहरूलेडोर्याएको मृत्युपथको यात्री बन्दो रहेछ ।  यो अनुभव पनि चानचुने अनुभव होइन/छैन ।  बलिदान र त्यागको इतिहासजस्तै धोका र गद्दारीको इतिहास पनि चानचुने खालको  छैन । यो समृद्ध अनुभव, यो  नकारात्मक शिक्षा पनि साँच्चिकै घतलाग्दो छ । अलिअलि त युद्धकालमै  पनि देखिन्थ्यो,   अचम्म पनि लाग्थ्यो, यस्तै हो युद्धको विशिष्ट अवस्थामा भन्ने बुझिन्थ्यो ।  तर स्थिति  अर्कै पो  भइसकेको रहेछ ।

कुरा त अर्को कोणबाट पनि सोच्नु आवश्यक छ । स्थिति एकैचोटि यस्तो भएको होइन । धोका र गद्दारीको यो गुणात्मक चरित्र, पार्टीभित्रको नवसामन्तवादको यो घिनलाग्दो स्वरूप एकैचोटि  आएको होइन/थिएन ।  पक्कै पनि एकैचोटि प्रचण्ड,बाबुराम, महरा, हिसिला, अनन्त लगायतका फटाहा र नवसामन्तहरूको विकास भएको होइन । यसको बिउ त युद्धकालमै थियो । युद्धको आवरणमा लुकेर बसेको रहेछ सामन्तवाद । हाम्रो साम्यवादी आदर्श  पनि सामन्ती श्रद्धाभावमा रूपान्तरित भएछ । अति विश्वास,  अति श्रद्धा र वीरपूजक प्रवृति पनि थियो दोषी–नयाँ सामन्तहरूको विकासमा । कहिलेकाहीँ त लाग्छ, कतै हामी साम्यवादी आन्दोलभित्रै सामन्तवादको अभ्यास त गरिरहेका थिएनौँ ! प्रश्न  गर्न मन लाग्छ, । हामीले नै जन्माएका होइनौँ र  प्रचण्ड–बाबुरामजस्ता गद्दारहरूलाई ! ती रातारात जन्मेका नभएर हामीले तिनको निर्माण गरेका होइनौँ र  ! कम्युनिस्ट आन्दोलनमा सारै छोटो इतिहास बोकेको बाबुराम कतैबाट प्रायोजित पात्र थियो र प्रचण्ड साम्यवादी आवरणभित्र लुकेको नवसामन्तवादको विकासे (हाइब्रिड)  स्वरूप थियो भन्ने कुरालाई हामीले समयमै बुझ्न सकेनौँ । अहिले हाम्रा लागि यो शिक्षा र समीक्षाको विषय भएको छ । हामीले विद्रोह त गर्यौँ, तर यो ढिलो भइसकेको थियो । अब महान् जनयुद्धसित  गाँसिएको एउटा टोली “महान् गद्दारी” को बाटोमा छ त्यो आन्तरिक रूपमा विचारबाट पतन भइसकेको छ र बाह्य रूपबाट अमेरिकी साम्राज्यवाद र भारतीय विस्तारवाद मूलतः भारतीय विस्तारवादको दलालमा परिणत भइसकेको छ ।

प्रश्न हामीसित पनि छ । समस्याको समाधान उता तेर्स्याएर मात्र हुँदैन । प्रश्नहरूले हामीबाट पनि उत्तर खोजेका छन् । हामीले नै निर्माण गरेका हौँ महलजीवी प्रचण्ड–बाबुरामहरूलाई । यसमा हामी पनि केही बिन्दुसम्म जिम्मेवार छौँ । कहाँकहाँ पुगेन हामी क्रान्तिकारी भनिएकाहरूको पनि, हिजोको इतिहासको नयाँ किसिमले समीक्षा गर्नु जरुरी छ । यो क्रम मूलतः पार्टीको चौथो विस्तारित बैठकबाट आरम्भ गरेर दोस्रो राष्ट्रिय सम्मेलन, “प्रचण्डपथ” को घोषणा र चुनवाङ बैठक हुँदै अघि बढुनुपर्दछ । विचलन र गद्दारीका बिउहरू यहीँभित्र छन् । यी सन्दर्भहरूलाई पर सारेर यिनको चिरफारबिना प्रचण्ड–बाबुरामलाई गाली गरेर मात्र पुग्दो छैन । 

 यी सबै  सन्दर्भसित गाँसिएका प्रक्रियाहरूमा  हामी क्रान्तिकारी  भनिएकाहरू कहाँनेरी उभियौँ,  हाम्रो इतिहासलाई कसरी बुझ्ने र हाम्रो भूमिकालाई कसरी विश्लेषण गर्ने ? प्रश्नहरू छन् ।  हामी किनाराका साक्षी मात्र भयौँ भन्छौँ भने कम्युनिस्ट पार्टी सामूहिकता र जनवादका आधारमा होइन, हिटलरी शैलीमा चल्दो रहेछ   भनेर भन्नुपर्छ   । तर सत्य यो होइन । इतिहासको कठघरामा थेरथोर हामी सबै उभिनैपर्ने हुन्छ ।  पहिले आफैँबाट आत्मसमीक्षा गररे अघि बढ्नु आवश्यक छ । विचार, नेतृत्व, कार्यदिशा र दुईलाइन सङ्घर्षमा चुक हुँदा केसम्म हुँदो रहेछ भन्ने कुरा हामीले भोगेका छौँ । विदेशी प्रभुहरूलाई रिझाउन प्रचण्ड–बाबुरामले क्रान्तिप्रति गद्दारी गरे भन्ने कुरामा अब कुनै भ्रम छैन । नयाँ दलालहरू, नयाँ सामन्तहरू नयाँ गद्दारहरू जन्माउन हामी पनि केही मात्रामा जिम्मेवार छौँ भन्ने कुरालाई  हामीले प्रस्ट रूपमा भन्नैपर्ने हुन्छ । पहिले कमरेड गौरव र पछि  कमरेड किरण योजनाबद्ध ढङ्गले प्रचण्ड–बाबुरामकै सहमतिमा  भारतीय विस्तारवादद्वारा पक्राउ परेका हुन् । यो गिरफ्तारीसित चुनवाङ बैठकका निर्णयहरू गाँसिएका छन् ।  त्यसबेला अरू क्रान्तिकारी कमरेडहरूको  भूमिका के–कस्तो रह्यो भन्ने कुराले पनि उत्तर मागिरहेको छ । 

जनयुद्धकालका छद्म प्रकृतिका विचलनहरू “शान्तिप्रक्रिया” मा आएपछि विस्तारित हुनु स्वाभाविक थियो । यसको फैलावटमा एकताका नाममा भए/गरेका कामहरू सबैभन्दा खतरनाक थिए । गौर हत्या काण्डमा हाम्रै प्रतिवेदनमा हत्यारा किटान गरेका अपराधीहरूलाई हामीले कामरेड बनाएर भित्र्याएका थियौँ र यसमा रातो टीका लगाइदिन हामी क्रान्तिकारी भनिएकाहरू पनि लामबद्ध थियौं । एकताका नाममा जेजस्ता तत्वहरू भित्रिए, पार्टीलाई सिध्याउन त्यहाँ गम्भीर  कमजोरी रह्यो । एकताकेद्रसितको “एकताप्रक्रिया” नै गलत थियो । यसबाट पनि क्रान्तिकारी भनिएका हामीहरू भाग्न मिल्दैन । प्रचण्ड एक्लैले भित्र्याएका होइनन्, फूलमाला लगाएर नाच्नेमा हामी पनि थियौँ र हौँ । जनवादी केन्द्रीयताका नाममा “माथि” काले गरेका गलत काम तालिपिटेर र टुलुटुलु हेरेर “ठीक छ कमरेड” भनेर बुझ्नुपर्ने संस्कृतिको विकासमा धेरथोर हामी पनि जिम्मेवार छौँ । हामीले त कम्युनिस्ट आन्दोलनमा “माथि” काले पनि गल्ती गर्छन् र त्यसको आलोचनाको पनि वैज्ञानिक नियम र पद्धति छ भनेर बुझेका थियौँ र हौँ ।

जे होस्, जनयुद्धले थुप्रै कुराको शिक्षा दियो । अरू देशको कुरा होइन, सबै कुरा हामी आफैँले भोग्यौँ,  इतिहासको सही र वैज्ञानिक विश्लेषण र समीक्षा गरे मात्र नयाँ बाटो खुला र प्रस्ट देखिन्छ । लिपपोतको अर्थ छैन । अनि मात्र यहाँयहाँ  कमजोरी भयो भनेर सच्याउन सकिन्छ । हामीले विचलनका बीउहरू  हामीसितै लिएर आएका छौँ भन्ने कुरामा पनि हामी प्रस्ट हुनुपर्छ । नयाँ पार्टी बन्नुको अर्थ शिक्षा हो । कम्युनिस्ट पार्टी  दलाल, सामन्त र सुविधभोगी वर्ग जन्माउने कारखाना नबनोस् भन्ने सचेतता पनि हो ।

अब गफले, शब्दजालले पुग्दो छैन ।  इतिहासबाट शिक्षा लिएर प्रस्टताका साथ अघि नबढ्ने हो भने क्रान्तिका कुराहरू गँजेडीको गफभन्दा बढी साबित  हुने छैनन् । एकताका नाममा झारपात-पतिङ्गर भित्र्याउनेतिर भन्दा आफूभित्रका उर्जाशील युवाशक्तिलाई पूर्ण क्षमताका साथ परिचालको नीति आवश्यक छ ।   पार्टीभित्रको शक्ति र सामर्थ्यलाई सही किसिमले व्यवस्थापन गर्नुको सट्टा भागेका र थाकेकाहरूको झुन्ड प्रवेश गराउनुको कुनै अर्थ छैन ।   ग्रामिण वर्गसङ्घर्षसित  जोडेर जनजीविकासितसम्बद्ध  सहरिया आन्दोलन चर्काउनुको सट्टा कथित “राष्ट्रिय सहमति’ को पट्यारलाग्दो नारा अलाप्नुको पनि कुनै अर्थ छैन । प्रस्टताका साथ भन्नुपर्दा  “राष्ट्रिय सहमति” को नारा थाकेकाहरूको विश्रामस्थल बनेको छ । जब वर्ग हराउँछ र जातीयतावादी अतिवाद हाबी हुन्छ, जब सर्वहारा वर्गको पार्टी जात, क्षेत्र,लिङ्गको कोटावादको परिपञ्चमा फस्छ,  विसर्जनको “श्रीगणेश” पनि त्यहीँबाट हुन्छ ।  प्रचण्ड–बाबुराम पनि रातारात जन्मेका होइनन् ।

जनयुद्ध इतिहास भयो, तर यो अनुभव र शिक्षा मात्रै होइन, यो वर्तमान पनि हो र भविष्य पनि हो । यसको अनुभव, शिक्षा,  वलिदानी भाव, त्याग, स्पिरिट क्रान्तिचेत वर्तमान हो । त्यसको प्राप्तिको लामो यात्रा यसको भविष्य हो ।  बिनावलिदान,बिनात्याग कथित राष्ट्रिय सहमति र भाषणबाट नयाँ जनवाद आउँथ्यो भने १३ हजारसित बलिदानको इतिहास गाँसिँदैनथ्यो । भँडुवा विकासवादी चिन्तनशैली सारतः यथास्थितिवाद  हो । यसले क्रान्तिकारी चिन्तनलाई जहिले पनि उग्रवाद मात्र देख्छ ।भँडुवा विकासवादले क्रान्तिकारी चिन्तन र व्यवहारलाई जहिले पनि ‘शीघ्र विजयको मानसिकता’ देखछ । समयले  क्रमभङ्गताको माग गरेको छ । यही नै हिजोको जनयुद्धलाई नयाँ निरन्तरतामा जोड्ने कार्य हो । थाकेकाहरूबाट, भागेकाहरूबाट अर्तिउपदेश सुन्न सकिन्छ, सल्लाह पनि लिन सकिन्छ,  तर अघि लगाएर गतन्यसम्म पुग्न सकिने कुरामा भने अब सोच्नैपर्नै हुन्छ । यही नै हो महान् जनयुद्धले दिएको शिक्षा ।

 फेरि भन्छु बन्नु हुँदैन जनयुद्ध एकादेशका कथा मात्र । हुनु हुँदैन यो इतिहासमा मात्र सीमित । यो त हाम्रो बर्तमान र भविष्य दुवै हो । 

०००

http://thenextfront.com

Posted by admin on February 11th, 2014