बी.पी. कोइरालाको नेतृत्वमा रहेको जननिर्वाचित सरकारलाई बर्खास्त गर्दै राजा महेन्द्रले २०१७ सालमा शाही विप्लवबाट शासन सत्ता हातमा लिएपछि नेपाली कांग्रेसले सशस्त्र जनसंघर्ष थालेको थियो । त्यसै क्रममा नेपालको पूर्वी क्षेत्रमा दन्केको सशस्त्र जनसंघर्षका घटनाक्रम र त्यसको अगुवाइ गर्दाको अनुभव धेरै पाठकका लागि उपयोगी देखिन्छ । यहाँ त्यस सशस्त्र जनसंघर्षका एक अगुवा कृष्णविक्रम नेम्बाङले आफ्नो नयाँ किताब ‘सत्र सालको क्रान्तिको सम्झना’मा लिपिबद्ध गर्नुभएको संस्मरणको एक अंश प्रस्तुत गरिएको छ । -सं..
क्रान्तिकारी कारबाहीमा अरु अभावको पूर्ति साहस र आँटले नै गर्नुपर्छ ।
–बी.पी. कोइराला
रूसी इतिहासको एउटा घटना स्मरणयोग्य छ– सन् १८७४ मा देशव्यापी विप्लवको आह्वानमा कोइ एक हजार रूसी विद्यार्थीले किसानी पहिरनमा गाउँगाउँको बाटो पक्रे । उनीहरूलाई ‘नोरोदनिक’ भनियो । तर विडम्बना उनीहरूलाई गाउँवासीले विश्वास गर्न सकेनन् । बरु कतिपयलार्ई उल्टै पक्रँदै जारका पुलिसलार्ई बुझाउन थाले । यसो हुनुमा आम जनता र ती बौद्धिक भनाउँदाहरूबीच पूर्वसम्बन्धको सर्वथा अभाव हुनु थियो ।
दार्जिलिङमा हिउँदे बिदा सुरु भइसकेको थियो । अधिकांश साथीहरू पार्टीको निर्देशन लिएर आ–आफ्नो गाउँ लागिसकेका थिए । स्कुल, कलेज बन्द भएकाले दार्जिलिङ सुनसान प्रायः थियो । हिउँ पनि अलिअलि फुसफुसाउन थालेको थियो । पार्टीको निर्देशनबमोजिम म पनि पाँचथर फर्किहाल्नु थियो । झापाका पर्शुराम भण्डारी र इलामका भद्रसिंह राई (कार्यकर्ता) पार्टीको सन्देश लिएर आफ्नो जिल्ला फर्किसकेका थिए । यसबीचमा काठमाण्डुबाट दार्जिलिङ आइपुगेका धर्मरत्न यमी र राजाका दूत केदारमान व्यथितलाई भेट्ने र आफ्ना कुरा राख्ने अवसर मिल्यो । विघटित प्रतिनिधिसभाका सांसद अच्युतराज रेग्मी र डि.के. शाही अलिपछि कलकत्ताबाट दार्जिलिङ आइपुगे । उनीहरूलाई पनि ‘दिलखुश’ होटलमा भेटियो । यही कारणले मेरो जिल्ला फर्काइ ढिलो हुँदै थियो । तर कतिपय साथीले त मेरो ढिलाइलाई विचार डगमगाएको रुपमा लिएछन् । नरमाइलो लाग्यो ।
म होटल फ्रिडममा बस्थें । पुसको अन्तिमतिर होजस्तो लाग्छ । एकदिन किताब–सिताब थन्क्याएँ । होटल मालिक लि थङ फूलाई सेसन सुरु भएपछि आउने भन्दै म पनि बाटो लागें । हिँड्ने बेलामा फ्रेण्डस स्टुडियोका मालिक नेपालबाट पलायित कांग्रेस कार्यकर्ता रामशंकरलाल श्रेष्ठसँग भेट भयो । उनलाई कुन बाटो नेपाल फर्कंदा उचित होला भनी राय मागें । उनले सिधै पशुपतिनगर–इलामको बाटो गए हुने बताए । दार्जिलिङमा कांग्रेस कार्यकर्ता भनेर म चिनिइसकेको थिएँ । अझ झोलामा पार्टीको चारतारे झण्डा पनि थियो । त्यसैले अलि छलिएर नेपाल प्रवेश गर्ने कि भन्ने विचार थियो मेरो । तर साथीहरूले पनि सिधै मूलबाटो भएर जानु नै राम्रो हुने सल्लाह दिएका थिए । अन्ततः साथीहरूले सुझाएझैं मूलबाटोलाई नै रोजें । सायद मूलबाटो भनेको प्रजातन्त्रको बाटो थियो, जनसंघर्षको बाटो थियो । तै बाटोभरि रूसी नोरोदनिकको सम्झना भने भइरह्यो ।
अंग्रेजकै पालादेखि दार्जिलिङदेखि मिरिक’ गाडी चल्थ्यो । मिरिक जाने गाडीमै फाटकसम्म यात्रा गरें । फाटकबाट पाँच मिनेट पैदल हिँडेपछि बिहानको दस बजे पशुपतिनगर आइपुगें । पशुपतिनगर नाकामा भन्सारका कर्मचारी र पुलिसको बाक्लै चहलपहल थियो । केही अप्ठेरो पर्ला कि भन्ने डर भयो । तर म उनीहरूको आँखामा परिनँ । अरु त के र, झोलामा जो कांग्रेसको चारतारे झण्डा थियो, त्यसैले अप्ठेरो पार्न सक्थ्यो । तर मैले त्यसलाई त पट्याएर झोलामा सबैभन्दा तल राखेको थिएँ ।
पशुपतिनगरबाट विन्देश्वरी–फूलचन्दको ट्रकको डालामा चढें । त्यतिखेर गाडी चढ्न पाउनु पनि ठूलो अहोभाग्य हुन्थ्यो । कच्ची सडकमा ट्रकले यता बल्ड्याङ उता बल्ड्याङ खान्थ्यो । माघे–सुन्तलेपछि शिवालयबाट ठाडो उकालो हुँदै बेलुकी इलामबजार आइपुगें । धुलोले पुरिएर यात्रुहरू नचिनेने भइसकेका थियौं । सायद गणेशमानसिंह : मेरा कथाका पानाहरू (खण्ड–१) मा भनिएझैं यो एकजना सद्दे अनाडीको जीवनमा राजनीतिक यात्राको सुरूवातको दिन थियो ।
बिहीबारे हटियाको दिन परेछ । तिनताक इलाम बजार पाँचथरेहरूको ठूलो किनमेल थलो मानिन्थ्यो । त्यहाँबाट नुन, तेल, फलाम, लत्ताकपडाजस्ता अत्यावश्यक उपभोग्य वस्तुहरू ढाकरमा बोकेर पाँचथरका हाट–बजारमा पुर्याइन्थ्यो । हाटको परम्परा अंग्रेजहरूले आफ्नो उपनिवेशकालमा भारतमा ल्याए र हाम्रातिर पनि यसको प्रचलन सरेको हो । ठाउँठाउँमा साता दिने, पन्ध्रदिने हाट लाग्ने । मालसामान हाटबाटै खरिदबिक्री हुने । हटियाका दिन परेकाले होला, ढाक्रेका ताँती देखिन्थे । यस्तो ताँती कि कृष्णप्रसाद कोइरालाले श्री ३ चन्द्र शमशेरलार्ई ‘सौगात’ पठाएको भनिएको जस्तै शरीरमा त्यान्द्रो कपडा फर्फराइरहेका, भारीले पेदूपेदू थिचिएका ।
इलामबाट पाँचथर एक्लै पुग्नु हम्मे पथ्र्यो । बाटोमा खोलाखोल्सी, भीर–पहरा, उकालो–ओरालो थियो । अझ रक्से छिचोलेपछि त घनघोर जंगलले पाँचथरसम्मै ढाकेको थियो । छ न त मसँग त्यस्तो धनदौलत केही थिएन, तै चोरी हुने डर पनि थियो । निक्कैबेर सोचें, आँटें पनि तर एक्लै पाँचथर उक्लने आँटै आएन मलाई । सहयात्रीको खोजीमा बजार चाहार्न थालें । आफ्ना गाउँले सिवाय कसैलार्ई चिन्दिनथें । कुनै गाउँले भेटिएला नि भन्ने आशा थियो । तर अर्कै संयोग पर्यो ।
मालापथ पुग्दा ‘सिकारी बूढा’ सँग झ्वास्स भेट भयो । बूढा रेडीको पुरानो खास्टो गम्लङ्ग ओडेर हस्याङफस्याङ हिँडिरहेका रै’छन् । उनको खास नाम चन्द्रमान राई हो । उनीसँग दार्जिलिङमै परिचय भएको थियो । किन हो उनलार्ई सबैले ‘सिकारी बूढा’ भन्थे । उत्तरी इलामको आलुबारी भन्ने गाउँमा जन्मे हुर्केका उनी पार्टीका निष्ठावान कार्यकर्ता थिए । एकछिन उभिएरै कानेखुसी गर्यौं । उनी इलामका साथीहरू भेट्न आएका रहेछन् । हामीले बेलुकै भेटघाट सकाउने, बिहान बाँडा होटलमा चिया खाने र पाँचथर लाग्ने योजना बनायौं । सुन्तलाबारीमा साइँली छ्यामाको घर थियो । म वास बस्न सुन्तलाबारीतिर लागें ।
बिहान सखारै बाटो लाग्यौं सिकारी बूढा र म । गफगाफमै पुवाखोला अनि झुत्रेखोलाको झोलुंगे पुल तरेर साखेजुङ्को उकालो लाग्यौं । त्यतिन्जेलसम्म घाम पनि टाउकोमाथि पुगिसकेको थियो । फेरफारे लुगाको झोला पनि गह्रौं–गह्रौं भइरहेको थियो । पेट पनि भर्नु थियो । गमेर ल्याउँदा साखेजुङमा लालबहादुर लोक्त्तामको घर सही लाग्यो । उहाँ मेरो पनि नातेदार र दाइ भूविक्रम नेम्बाङको त साक्खै ससुरा । खाना खान पनि पाइने र जिल्लाको राजनीतिक हलचलका सम्बन्धमा पनि केही न केही थाहा पाइने । लोक्ताम निवास बाँसका ठूलठूला झ्याङदेखि केही पर बाटोको छेवैमा पथ्र्यो । हामी घरलार्ई ताकेर त्यतैतिर सरासर लाग्यौं ।
राजनीतिक दृष्टिले इलाम जिल्लामा साखेजुङ गाउँको ठूलै साख थियो । २०१५ सालको आम निर्वाचनमा कांग्रेसका विजयी सांसद कृष्णबहादुर भट्टराई त्यहीँका निवासी थिए । दार्जिलिङमा हामी छात्रहरूले मिटिङ गरेको उनै के.बी. भट्टराइकैमा हो । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा इलाम जिल्लाका शिखर पुरूष तथा २०१५ सालमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका उम्मेद्वार ज्ञानीराम भट्टराई यहीँका थिए । उनले नै इलाम जिल्लामा कम्युनिस्ट पार्टीको जग बसाए । हाल उनी दार्जिलिङ प्रवासिएका थिए । यहाँका बस्नेतहरू अत्यन्त सम्पन्न तथा शिक्षित कहलिन्थे । लक्ष्मण, खम्बसिं बस्नेतहरू भाइभतिजासँग दार्जिलिङ तरिसकेका थिए । लक्ष्मण बस्नेत २०१५ सालमा क्षेत्र नं. २८ बाट स्वतन्त्र उम्मेदवार पनि थिए । खम्बसिंह बस्नेत पछि राष्ट्रिय पञ्चायतको सदस्यसमेत भए । अहिले पनि एमाले अध्यक्ष एवं भूपू प्रधानमन्त्री झलनाथ खनालको गाउँ यही हो ।
दार्जिलिङबाट हिँड्नअघि ज्ञानीराम भट्टराई तथा लक्ष्मण बस्नेतहरुसँग भेटघाट पनि भएको थियो । यी परिवारसँग लोक्ताम लिम्बू परिवारको पनि औधी मिल्ती थियो । हामी पुग्दा एउटा सुखद संयोग र आश्चर्यले पर्खिबसेको रहेछ– भूविक्रम दाइ । दाइ अर्धभूमिगत अवस्थामा हुनुहुन्थ्यो । सुदूर पूर्वको राजनीतिक केन्द्रविन्दू इलामबजारै थियो । इलामबजारको निकै नजिकको गाउँ साखेजुङ । दाइ राजनीतिक घटनाक्रमको अध्ययनार्थ सिलौटीबाट साखेजुङ झर्नुभएको रहेछ । दाइसँगको भेटपछि सिकारी बूढा आफ्नो गन्तव्यतर्फ लागे । दाइ र भाइबीच राजनीतिक उथलपुथलबारे कुरा भए । दार्जिलिङमा भएको पार्टी र छात्रहरूको गतिविधिबारे बेलिविस्तार लगाएँ । मैले आफ्नो देशप्रवेशको उद्देश्य सुनाएँ, दाइ साह्रै उत्साहित हुनुभयो ।
झुरुम्म थियो लोक्ताम लिम्बुहरूको बस्ती । बेलुकी स्थानीयहरू भेलिए । तिनमा बिष्णुबहादुर लोक्तामको मात्र नाम सम्झना छ । उनीहरूसँग पनि राजाको ‘कु’का बारे छलफल भयो । भोलिपल्ट बिहानको खाना खाएर पाँचथरतिर लाग्यौं । बाटोमा जनसंघर्षको तयारी गर्ने सल्लाह भयो । यसका लागि अर्धभूमिगत हुने निर्णय पनि भयो । म घर पुगेर सिलौटी लागें । तिनताका भूविक्रम दाइ गभर्मेन्ट कलेज (दार्जिलिङ)को पढाइ र सारतापको ‘बिल्डिङघर’ त्यागेर सिलौटीको पातले गाउँमा अस्थायी रूपमा बस्दै आउनुभएको थियो । उहाँ स्वास्थ्यलाभ गर्दै हुनुहुन्थ्यो । हामी सिलौटी पुग्दा लेकाली बस्तीमा जाडो जवान पुगिसकेको थियो ।
० ० ०
बी.पी.ले आफ्नो कथामा एक ठाउँमा ‘सहरू बेढंगपन छोड्दै गएँ’ भन्नुभएको छ । सुरुसुरूमा सिलौटीमा रहँदा मैले पनि त्यस्तै कठिनाइ बेहोर्नुपर्यो ।
हामीमा योजनाबद्ध ग्राम विकासको न इतिहास छ, न परम्परा नै । सामान्यतः एक नेपालीले आफ्नो पैतृक जमिनमा सानो झुप्रो हाल्छ, बस्छ चाहे त्यो रूखो–मलिलो, लेक–बेंसी, पायक–अपायक, सुगम–दुर्गम जहाँ जस्तो होस् । दश हजार फिटको उचाइमा रहेको सिलौटी पर्वत क्षेत्रमा पुग्दा निक्कै भावुक भएँ । गाउँबस्ती नियाल्थें, आकाशमा ताराहरू छरपस्ट झैं अकबरे सुनको गहनामा जडित हिरामोतीका दानाजस्तै लाग्थे ।
सिलौटी क्षेत्रमा इत्थुङ, नाम्दु, सिम्ले, पातलेजस्ता दर्जनौं लेकाली गाउँ पर्छन् । त्यतिखेर सिलौटी क्षेत्रमा विशेषगरी टाटीबेराका घरहरू हुन्थे । बाँस, निगालो, मालिङगोबाट बुनिन्थ्यो चित्रा र यसैलाई घरको वास्तुकलामा ढालिन्थ्यो । केही सम्पन्नहरूको घरमा मात्र ढुंगाको गारो हुन्थ्यो तर छानाचाहिँ चित्राकै हुने । आलु, मकै र केही मात्रामा फापरको खेती हुने । गाई, भैंसी, भेडा, बाख्रा, कसैकसैले घोडा र गाईवस्तुसँगसँगै सुँगुर पनि पाल्थे । खेतीबाट त ३÷४ महिना पनि खान नपुग्ने । त्यसपछिको महिना चौपाया बेचेर आएको पैसाले टार्नुपर्ने । त्यतिले पनि वर्ष नगए मालिंगो परेङको घुम, डोको, थुन्से, डालो, नाङलो आदि बुनेर हाटबजार वा गाउँमा पुर्याई खाद्यान्नसँग साटफेर गरी खाद्यसामग्री जुटाउँथे । एक साल काट्नु एक जुनी काट्नुजस्तै दुःख थियो ।
सरकारको सम्बन्ध ‘तिरो’सित मात्र थियो । नागरिकका प्रति केही जिम्मेवारी थिएन । ती लेकालीहरू आफ्नो कठोर श्रम र मिहिनेतद्वारा सदा आत्मनिर्भर हुन उद्यत भइरहन्थे । वैकल्पिक आयआर्जनको कुनै क्षेत्र थिएन । रोग, भोक, गरिबी, अशिक्षा तथा पछौटेपनले ग्रस्त थिए । न पढालेखा छन् न त पेटभरि खान पाएका छन् न अधिकारप्रति सचेत नै छन् । आफ्नै धुनीफानीमा व्यस्त छन् । हामीले यिनलाई संगठित गर्नु, क्रान्तिकारी बनाउनु र प्रजातन्त्रप्रति प्रतिबद्ध बनाउनु थियो । हाम्रो लागि यो कठोर तर अपरिहार्य काम थियो ।
म उनीहरूको नजरमा सभ्य सहरीया सुटेडबुटेड मान्छे थिएँ । सायद टाढैबाट भिन्नै देखिन्थें दार्जिलिङे सेतो पतलुन र कमिजले । उनीहरू मसँग खुलेर कुरा गर्नसमेत हिच्किचाउँथे । यस्तो संवादहीनता थियो त उनीहरूमाझ जनसंघर्षको चेत फैलाउनु हास्यास्पद ठहरिन्थ्यो । त्यसैले सबैभन्दा पहिले पहिरनमा परिवर्तन गर्ने सोच बनाएँ । कहीं पढेको थिएँ, जवाहरलाल नेहरूले बिहारको नीलखेती आन्दोलनमा सरिक हुने क्रममा पहिलोपल्ट चम्पारनमा पश्चिमा भेषभूषा परित्याग गरेका थिए । गान्धीजी दक्षिण अफ्रिकाबाट भारत आउँदा सस्तो किसिमको देशी लिबासमै हुन्थे ।
लिम्बूनीहरूले खुबै तान बुन्ने समय थियो । लिम्बू गाउँमा कोगटी, सादा, चारखाने खाँडीका कपडा यथेष्ट पाइन्थे ।
अब मैले हाँसको बथानमा बकुल्ला नहुन दौरा सुरुवाल पहिरनलाई अपनाउने निर्णय गरें । इम्बुङ गाउँबाट बीस हात खाँडीको कपडा मगाएँ र सारतापमा सिलाउन दिएँ । अब मेरो पहिरन तयार भयो । त्यसो त त्यतिखेर सरकारी जैकारेहरूले ‘यौटै भाषा यौटै भेष’ भन्ने नारा गोरखा परिषदबाट सापट लिन लागेको अवस्था थियो । दौरा सुरुवाललाई राष्ट्रिय पोसाक बनाइएको थियो । मचाहिँ त्यही पोसाक लगाएर पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध जनसंघर्षको तैयारी गर्दै थिएँ । पहिरनमात्र होइन खानपान, बोलीचाली, रहनसहन, उठबसमा पनि गाउँलेको प्रभाव पर्न थाल्यो । रूसी नोरोदनिकजस्तो सहजाउने म अब पूरै गाउँलेमा परिणत भइसकेको थिएँ ।
सिलौटी क्षेत्रको सेपिलो पाटामा त्यसै पनि ठण्डी । अझ हिउँ पर्न थाल्यो । केशर, जटामसी, गुच्छीच्याउ, यार्चागुम्बुजस्ता जडीबुटी पनि सिलौटी क्षेत्रमा पाइन्थ्यो नै होला, तर तिनलाई पटके औषधिको रुपमा मात्र प्रयोग हुन्थ्यो । बरु गाउँलेहरू जाँड, रक्सी र सुर्तीलाई चिसोको दबाइ मान्थे । चिसोलाई झेल्न न्यानो कपडा पहुँचभन्दा टाढाको विषय थियो । टुप्पी नै ठाडो पार्ने जाडोसँग जुध्न म पनि डबकाको जाँड र कचौराको रक्सीको हरकमा मगमगिन थालें । मकैको खोस्टा नपाए कटुसको पातमा बेरेर लाम्पाते सुर्तीको सर्को पनि तान्न थालें । सिलौटी क्षेत्रका लागि इलाम पानी पँधेरोजस्तै थियो, त्यसैले यहाँ चियाको प्रचलन पनि आइसकेको थियो । चियापत्ती टुट्यो भने मकैको च्याँख्ला भुटेर वा खसु्रको चोपकै भए पनि चिया बनाएर पिउने चलन थियो । तर, चियाले भन्दा पनि जाँड–रक्सीले नै पुस–माघको ठण्डीलाई काबुमा ल्याएजस्तो लाग्थ्यो, खैर यो एउटा ‘ह्याबिच्युअल’ भ्रम किन नहोस् ।
सबै गाउँले अघोरीजस्तै लाग्थे । भक्ष–अभक्षको साँधसीमाना थिएन । अम्मलहरूको स्वादमा जिब्रो रतिँदै जाँदा म पनि अघोरी नै बन्दै गएँ । सिल्भाँ लेभीले नेपाल : नेपाल हिन्दू अधिराज्यको इतिहास (दोश्रो खण्ड)मा भनेका छन् “…यतातिर ठाउँको उचाइबमोजिम मैलोपना पनि बढ्छ, जति माथि उति बढ्ता मैला” । मानिस मैला हुनुको प्रमुख कारण सरसफाइको चेतनाको कमी नै हो, तर सिलौटी क्षेत्रजस्ता उच्च पहाडी शृंखलामा भने चिसोको निहुँ पनि हो । पानी छुँदै आङ जिरिङ जिरिङ हुने यस्तो कठयांग्रिने ठण्डीमा कसले नुहाइधुवाइ गरोस् । गाउँलेहरू मयल कट्कटिएका बाक्ला खापका खाप लुगाले पुरिएर हिँड्थे । कसैको आङमा मयल देख्यो भन्ने लच्छिन हो भन्थे । मैले पनि मयलको लच्छिन बोकेर हिँड्न थालें ।
डा. बी.एस. चौहानको एसिया का प्रादेशिक भूगोल अनुसार ‘‘एसियामा फिलिपिन्समा नै सर्वप्रथम मकैको खेती गरिएको थियो ।’’ र, ‘‘हाम्रो देशको उत्तरी क्षेत्रको बस्ती बिस्तार आलु, मकैको इतिहाससँग आबद्ध छ ।’’ सिलौटी क्षेत्रमा पनि आलु, मकैको खेती निकै पुरानो हो । यसको कारणचाहिँ दार्जिलिङ (भारत) नजिकमा भएकोले हो । अंग्रेजहरूले आफ्नो उपनिवेश भारतमा जति पनि फलफूल, अन्नबाली अथवा अन्य वनस्पति ल्याए, सिलौटी क्षेत्रमा पनि सहजै भित्रियो । गाउँलेहरू बिहान–बेलुकीको छाक उसिनेको आलुले टार्थे । उसिनेको आलु टिम्मुरको अचारमा नचोप्दै जिब्रोले त्यसको स्वाद लिइसक्थ्यो । अल्लो र सिस्नुको हरियो दाल बाह्रैमास प्रयोग हुन्थ्यो । मूला र पातशाहीको साग तरकारी बनाइन्थ्यो । जरिङ्गो, दुङदुङे, जिम्बु, ठोट्ने मौसमी तरकारी थिए । चिङफिङ त खासा चट्नी भइगयो । लिम्बूहरूले मिक्थुम्बा भन्ने अर्खौलोको फल प्रशस्तै पाइन्थ्यो । अर्खौलोको पनि खोलेफाँडो बनाउन सकिन्छ भन्थे बूढापाका । युरोपियनहरूले त ओर्खौलोको फल सँुगुरको चारोका निम्ति संकलन गर्थे रे । पिटर मार्शलको युरोपज् लस्ट सिभिलाईजेसन अनुसार अमेरिकाबाट आलु, मकै पुग्नुअघि पुर्तगालको टोउरा उपत्यकाका बासिन्दाको पनि मुख्य आहार ढाडेकटुस नै थियो ।
यहाँचाहिँ ढाडेकटुस भुटेर खाने प्रचलन थियो । मलाई कुटुक कुटुक ढाँडे कटुस टोक्दा यसको खोलेफाँडोको स्वादचाहिँ कस्तो हुँदो हो लाग्थ्यो ।
राजनीतिक ध्येयका साथ अर्धभूमिगत भएको म सिलौटी क्षेत्रको जीवनशैलीमा ढालिइसकेको थिएँ । बाहिरी अघोरीजस्तै देखिए पनि भित्री रुपमा मेरो राजनीतिक मनसाय प्रस्ट थियो । राजाको कदमका विरुद्धमा प्रचारप्रसार गर्नु, संगठन निर्माण गर्नु र जनसंघर्षका लागि स्वयम्सेवक तयार गर्नु थियो । यसका लागि गाउँ–गाउँ भ्रमण गर्नु थियो । छिट्टै एउटा आमसभा गर्ने तयारी पनि हुँदैथियो । तर मेरो ताल हेरेर गाउँलेहरू त के साथीहरूले सम्म नपत्याउने अवस्था थियो । किनभने राजनीति भनेको त सुकिलोमुकिलो मानिसले गर्ने पो त भन्ने भ्रम थियो । एकदिन स्थानीय दिलबहादुर सुनुवार र साथीहरूले चुनौती दिए, ‘‘लु, एक्लै च्याङ्थापु पुगेर आउनुहोस् त ।’’ सिक्किम–भारत र पाँचथरको सिमाना च्याङथापु नाका रणनीतिक महत्वको थियो । यो सिलौटी क्षेत्रबाट निक्कै टाढा पनि पथ्र्यो । सायद यसैले पनि साथीहरूले मलाई चुनौती दिएको हुनुपर्छ । तर, संयोगको कुरा वोयाम र च्याङथापुमा दार्जिलिङमै चिनेको मेरा साथीहरू थिए ।
एक बिहान च्याङथापु पुगेर आउने अठोटले हिँडें एक्लै । च्याङथापु पैदल हिँडेर दुई दिनमा पुग्न सकिन्थ्यो । सिलौटी क्षेत्रमा सेताम्मै हिउँ परेको थियो । स्याउँस्याउँती जाडो । कञ्चनजङ्गा हिमाल ताकेर हिउँ कुल्चँदै लागें । लालीखर्क हुँदै जोरसाल पुग्दा घाम निक्कै छिप्पिसकेको थियो । औंशी पूर्णे हाट लाग्ने जोरसालमा दुई तीनवटा पसल थिए । एउटा नेवार पसलमा खाना खाएर हेंवाखोलातर्फ ओरालो झरें । ओरालै ओरालो । हेंवाखोला तरेर भारपा उकालो लागें । उकालै उकालो । यस्तो उकालो कि चित्तै फाट्ने खालको । त्यसमा पनि मध्यान्हको चर्को घाम, उकालोमा हाराङराङ तीर्खा लाग्यो तर पानी कहीँ नपाइने । मुनि हेंवा खोला अबिरल बगेर गइरहेछ माथि सुक्खाले भारपा गाउँलाई प्याकप्याक्ती पारिरहेछ । बल्लबल्ल भारपा सिरानको एक तामाङ घरमा दुई आनामा एक लोहोटा पानी किनिखान पाएँ । यहीँबाट सुभाङ जाने बाटो छुट्टिन्थ्यो, सोधें र उतै लागें, करेमकरेम, तेर्सैतेर्सो ।
सुभाङ टेक्दा रात ओर्लनै लागेको थियो । अनिकालको याम थियो । कस्तो घरमा खान पाइन्छ पाइँदैन अड्कल गर्न सक्थें म । बाटोको डिलमाथि बाहाँभरि मकैका झुत्ता झुण्ड्याइएको तीनतले बरण्डा भएको घरतिर उक्लें । संग्रौला परिवारको घर रहेछ । सिकुवामा बास पाएँ । खाटमा आसन जमाएँ । घरमूलीको नाम नेत्रप्रसाद संग्रौला रहेछ । तिनको २५/२६ उमेरका देखिने छोरासँग राति अबेरसम्म पुस १ गतेको घटनाबारे गफियौं । तिनले पनि राजाको कदमलाई मन पराएनन् । निरन्तर सम्पर्कमा राखे यो मानिस काम लाग्छ जस्तो लाग्यो । पछि थुप्रै पटक सम्पर्क गर्न पनि खोजें तर भेट हुनै सकेन ।
संग्रौला परिवारले बिहानको पनि खाना खुवाए । च्याङथापु जाने बाटो बताइदिए । म बिदाबारी भएर चतुरे–जोरपोखरीतिर लागें । उकालोमा चार पाँचवटा खसी बाख्रा डोर्याउने दुई जना बेपारीसँग भेट भयो । उनीहरू वोयामका लिम्बुहरू रहेछन् । सँगै बाटोमा गफिँदै गयौं । जोरपोखरी जंगलको कुनै रुख पनि सुनाखरीको नाम्जा नझुण्डिएको थिएन । वारेकबुङ भन्ज्याङतिर त ढुंगा फारिएका, च्यातिएका काप्चाहरूमा पनि सुनाखरी नै सुनाखरी । किसिम–किसिमका सुनाखरी थिए । चौरासे वेपारीहरूलाई नानावली गफ चुट्न कसले भ्याउँथ्यो र ! दिउँसोभर हिँडिएछ, बाटो काटेको पत्तै भएन । बेलुकी वोयाममा एकजना लिम्बुको घरमा वास बसें । वेपारीहरू गफिँदै गफिँदै आ–आफ्ना घरतिर लागे ।
वोयामबाट च्याङथापु खासै टाढा हैन । भोलिपल्ट विहान सहजै च्याङथापु पुगें । पुण्यप्रसाद खरेलको बारे सोध्दैखोज्दै गएँ । ऊ र वोयामको भूपाल खरेल दार्जिलिङका मेरा सँगाती थिए । भूपाल दार्जिलिङमै रहेछ । पूण्य घरैमा भेटियो । तीन दिन पुण्यको घरमा बसें । च्याङथापु क्षेत्रमा कसरी संगठन, प्रचार प्रसार गर्ने छलफल भयो । उसले गढी, जगात घुमायो, स्थानीयहरूसँग भेटघाट गरायो । च्याङ्थापुमा धेरै दिन रहने अवस्था थिएन मेरो । किनभने सिलौटीमा महत्वपूर्ण सभा गर्दैथ्यौं । हाम्रो निम्ति त्यो सभा स्टेट्स जनरल वा लोया जिर्गा समान महत्वको थियो । मेरो च्याङथापु गई छिमेकमा मिलिक्क अगुल्टो लिन गए सरहमात्र भयो । पूण्यप्रसादलाई संगठनको जिम्मेवारी दिएर चौथो दिन म सिलौटी फर्की हालें ।
